Dokładne i wiarygodne prognozowanie większości zjawisk społecznych jest poza zasięgiem jakiejkolwiek teorii. Dlatego też niepewność, która jest niezbędnym składnikiem systemu gospodarczego, towarzyszy działalności wszystkich uczestników rynku. Szczególnie dotknięci są jednak przedsiębiorcy: zarówno szansa na osiągnięcie zysku, jak i ryzyko niepowodzenia są bezpośrednimi skutkami jego istnienia. Pierwszym krokiem na drodze do sukcesu gospodarczego jest identyfikacja i zrozumienie zagrożeń, jakie kryje przyszłość rynku.
Ekonomia przyjęła definicję, że ryzyko jest rodzajem prawdopodobieństwa, które w odróżnieniu od niepewności podlega matematycznej estymacji, tak aby można było je precyzyjnie określić (np. ryzyko wypadnięcia orła w rzucie monetą). Praktycy ekonomiczni również używają tego terminu, ale często w nieco innym znaczeniu, z dodatkowym tonem pejoratywnym. Oznacza to potencjalną stratę – lub bardziej ogólnie – efekt zarządzania niezgodny z ich oczekiwaniami, a nie sam charakter prawdopodobieństwa, z którym to zdarzenie (strata) może wystąpić. Sytuację dodatkowo komplikuje fakt, że w obu przypadkach termin “ryzyko” odnosi się do przyszłych zdarzeń, których wystąpienie nie jest z góry ustalone.
Zgodnie z powyższymi ustaleniami, jeśli np. hazardzista stawia pieniądze na wypadającego orła, to może pomyśleć o ryzyku wyrzucenia reszty (ponieważ zdarzenie “wyrzucenie reszty” oznacza dla niego stratę, której prawdopodobieństwo można określić). Kiedy jednak hazardzista zakłada, że Adam Małysz wygra w następnym sezonie z Simonem Ammannem w klasyfikacji skoczków narciarskich, może rozważyć niepewność co do ryzyka wygranej Ammanna (ponieważ zdarzenie “Zwycięstwo Ammanna” oznacza dla niego stratę, której prawdopodobieństwa nie można określić).
Poniżej przedstawiono popularny wśród praktyków biznesu podział ryzyka, oparty o czynniki, które go kształtują – ryzyko systematyczne (rynkowe, podstawowe, makroekonomiczne) oraz ryzyko szczególne (niesystematyczne, indywidualne, mikroekonomiczne). Należy jednak pamiętać, że ryzyka rozpatrywane w tym kontekście oznaczają możliwość poniesienia straty w przyszłości, ale prawdopodobieństwo poniesienia takiej straty zazwyczaj nie podlega szacunkom matematycznym.
Ryzyko szczególne ma charakter indywidualny i – jak to miało miejsce w konkretnym przedsięwzięciu – jest ściśle związane ze specyficzną działalnością gospodarczą konkretnej osoby lub firmy, z decyzjami podejmowanymi przez podmioty. W zakresie, w jakim ryzyko jest faktycznie związane z obszarem decyzyjnym danego przedsiębiorcy, jest od niego zależne i może być przez niego kontrolowane. Ryzyko szczególne wiąże się np. z wprowadzeniem nowej marki lub produktu, decyzją o rozszerzeniu działalności firmy na inne rynki, wyborem partnera biznesowego, inwestycjami w papiery wartościowe lub działalnością w ramach zwykłego toku działalności gospodarczej. Ekonomiści i specjaliści ds. zarządzania opracowali szereg metod i procedur, których zastosowanie umożliwia – w pewnych warunkach – częściową redukcję ryzyka szczególnego (np. poprzez dywersyfikację portfela akcji).
Ryzyko systemowe, tj. ryzyko rynkowe, w przeciwieństwie do ryzyka szczególnego, jest spowodowane ogólnymi czynnikami ekonomicznymi kształtującymi makrośrodowisko przedsiębiorców. Choć zachęty te – np. wahania całkowitego (globalnego) popytu (ryzyka recesji) – mogą mieć decydujące znaczenie dla losu poszczególnych przedsięwzięć gospodarczych, to kształtują się one niezależnie od woli i działań poszczególnych podmiotów. Biorąc pod uwagę fakt, że przedsiębiorcy nie mają nad nimi kontroli i często wpływają na wyniki większości uczestników rynku, ryzyka systemowego nie można wyeliminować w sposób, w jaki pozwalają na to metody reagowania na konkretne ryzyka. Na przykład, w sytuacji poważnej recesji gospodarczej – kiedy w wyniku spadku popytu globalnego firmy zmuszone są do redukcji produkcji i cen, a na rynku finansowym ogromna większość akcji traci na wartości – dywersyfikacja portfela lub oferty sprzedaży nie pozwoli uniknąć strat. Z drugiej strony, ostrożny biznesmen może uwzględnić taką możliwość w swoim planie i wiedząc, że niektóre straty są nieuniknione, zamienić je w koszt działalności gospodarczej, na przykład poprzez ustanowienie specjalnego funduszu awaryjnego z wyprzedzeniem.
Próba bezpośredniej identyfikacji konkretnych i systematycznych ryzyk w konkretnych sytuacjach rynkowych natychmiast ujawnia, że prawie każda forma działalności gospodarczej jest jednocześnie powiązana z obiema.
Ryzyko rynkowe wiąże się najczęściej z wyżej wspomnianą zmiennością globalnego popytu (ryzyko recesji), ryzyka walutowego (ryzyko kursowe), siły nabywczej pieniądza (ryzyko inflacyjne), ryzyka stopy procentowej (ryzyko stopy procentowej), sytuacji politycznej i prawnej (ryzyko polityczne).
Ryzyko walutowe – dotyczy transakcji międzynarodowych i związane jest z możliwością poniesienia straty w wyniku różnic kursowych wynikających z nieoczekiwanych zmian kursu walutowego (wzajemne relacje cenowe pomiędzy różnymi walutami), pomiędzy momentem powstania należności (zobowiązań) a momentem faktycznego rozliczenia transakcji. Zmienność kursów walutowych dotyczy bezpośrednio importerów i eksporterów, ale także wszystkich tych, którzy posiadają aktywa finansowe i instrumenty denominowane w walutach obcych, takie jak kredyty walutowe czy akcje spółek zagranicznych.
Ryzyko inflacji – oznacza ryzyko poniesienia strat z tytułu wzrostu kosztów transakcyjnych spowodowanych ucieczką od pieniądza i koniecznością stałej aktualizacji cen, a także z powodu spadku realnej wartości niektórych należności (straty kredytodawców), drenażu fiskalnego (nominalny wzrost dochodów może oznaczać przekroczenie kolejnego progu podatkowego) lub z powodu destabilizacji rynku instrumentów finansowych i trudności w prowadzeniu rachunku ekonomicznego.
Ryzyko stopy procentowej – odnosi się do możliwości ponoszenia strat w wyniku niestabilności wartości instrumentów finansowych opartych na stopach procentowych. Jeżeli bank centralny podniesie stopę procentową, wówczas wzrasta oprocentowanie kredytów bankowych, co skutkuje wzrostem kosztów obsługi kredytu, czyli wyższymi odsetkami płaconymi przez spółkę. Stopa procentowa może mieć również wpływ na wartość akcji i obligacji.
Ryzyko polityczne (kraju) – wiąże się z możliwością poniesienia strat w wyniku nieprzewidywalnych zmian na rynku spowodowanych działalnością państwa i urzędników (nowe regulacje prawne, zaangażowanie rządu w konflikt zbrojny, ujawnienie politycznego i gospodarczego skandalu itp.) Państwo – pozostając monopolistą w wielu dziedzinach życia społecznego i gospodarczego, dysponując znaczną siłą nabywczą oraz władzą ustawodawczą i wykonawczą – bezpośrednio i pośrednio wpływa na sposób funkcjonowania rynku. Zwiększenie obciążeń podatkowych lub wprowadzenie kontroli cen lub innych regulacji ekonomicznych – zwłaszcza jeśli działania te nie zostały zasygnalizowane z odpowiednim wyprzedzeniem – dla wielu firm oznacza straty kończące się upadłością.
W dynamicznie zmieniającym się świecie osoba prowadząca działalność gospodarczą musi nieustannie stawiać czoła nowym sytuacjom związanym z niepewnością sytuacji gospodarczej, niepewnością parametrów rynkowych, nieprzewidywalnym zachowaniem konkurenta, partnera biznesowego czy urzędnika państwowego. Jego sukces lub porażka zależy wyłącznie od wyniku tych zmagań. Teoria ekonomii i zarządzania pozwala na identyfikację czynników, które mogą mieć wpływ na zakres ryzyka i niepewności oraz często ułatwia opracowanie optymalnych strategii dla konkretnych sytuacji decyzyjnych.
