Mleko i produkty mleczarskie ze względu na ich udział w produkcji rolniczej, znaczenie dla dochodów ludności rolniczej oraz rolę w żywieniu człowieka są jednymi z najważniejszych produktów żywnościowych. Hodowla bydła mlecznego, przetwórstwo mleka oraz handel artykułami mleczarskimi zajmują istotne miejsce w sektorze rolno -spożywczym. Znaczenie produkcji mleka dla dochodów producentów rolnych i rola produktów mleczarskich w żywieniu ludności powodują, że sektor mleczarski zarówno w Polsce, Unii Europejskiej, jak i na świecie należy do najważniejszych gałęzi gospodarki żywnościowej.
Rynek mleka jest jednym z podstawowych i najbardziej wrażliwych rynków rolno -żywnościowych, mających wpływ nie tylko na sytuację polskiego rolnictwa, na możliwości zaspokojenia popytu na żywność, ale także na ocenę funkcjonowania całego rynku żywnościowego. Polska z produkcją ponad 13 mld kg mleka należy do największych producentów w UE (w 2016 r. – 5 miejsce, po Niemczech, Francji, Wielkiej Brytanii i Holandii) i swoją pozycję stopniowo umacnia dzięki rozwojowi eksportu i utrzymaniu przewag kosztowo-cenowych.
Polska dysponuje dużym areałem pastwisk i łąk, które dostarczają doskonałej paszy dla krów mlecznych a wyprodukowany surowiec spełnia najwyższe unijne wymagania jakościowe. Liderzy polskiego sektora mleczarskiego dysponują nowoczesnymi technologiami na najwyższym światowym poziomie, głównie dzięki poczynionym inwestycjom.
W latach 2005 – 2016 produkcja mleka krowiego w Polsce wzrosła o 11 %, do 13,2 mld kg, podczas gdy dostawy surowca do przemysłu mleczarskiego wzrosły o 26 %, do ponad 11 mld kg.
W 2016 r.1 produkcja masła w zakładach zatrudniających co najmniej 9 osób osiągnęła poziom 204 tys. ton, o 7 % wyższy niż w 2015 r. Produkcja serów dojrzewających wzrosła o 6 %, do 329 tys. ton, a w przypadku serów niedojrzewających i twarogów o 5 %, do 449 tys. ton. Pomimo spadku cen, krajowi wytwórcy nie ograniczyli produkcji odtłuszczonego mleka w proszku (OMP). W efekcie w 2016 r. produkcja OMP była o blisko 1 % większa niż rok wcześniej i wyniosła 163 tys. ton, podczas gdy produkcja PMP obniżyła się o 5 %, do 44 tys. ton. Produkcja mleka płynnego (łącznie z mlekiem przerzutowym do dalszej produkcji) wzrosła w tym czasie o 5 %, do 3,2 mln ton. W 2016 r., dalszemu ograniczeniu uległa natomiast produkcja artykułów galanteryjnych. Jogurtów wyprodukowano 397 tys. ton, o 7 % mniej niż w 2015 r., a śmietany niezagęszczonej – 349 tys. ton, o 4 % mniej. Notowana w 2017 r. dobra koniunktura i wysokie ceny zbytu wpływają stymulująco na wzrost produkcji większości artykułów mleczarskich. Od początku 2017 r. krajowi wytwórcy ograniczają natomiast produkcje odtłuszczonego mleka w proszku.
Nadwyżki przetworów mleczarskich w stosunku do spożycia krajowego, przewagi kosztowo-cenowe oraz wysoka jakość produkowanych przetworów sprawiają, że sektor mleczarski dynamicznie rozwija eksport. W latach 2005 – 2016 wolumen eksportu wyrażony w ekwiwalencie mleka surowego (wraz z serwatką) wzrósł prawie o 60 % do ok. 4 mln ton.
Dodatnie saldo w tym okresie wahało się w granicach 1,8 – 2,4 mln ton, a w ujęciu wartościowym w granicach 750 – 1 108 mln EUR (najwyższą wartość osiągając w 2014 r.).
Niemniej jednak, mleczarstwo jest coraz bardziej zależne od sytuacji na rynku światowym. Staje się to źródłem nowych wyzwań, wobec stopniowej liberalizacji rynków i postępującej globalizacji.
Po notowanej w latach 2014–2015 r. i w pierwszej połowie 2016 r. dekoniunkturze na światowym rynku mleka, od początku 2017 r. polska branża mleczarska notuje wzrost przychodów z eksportu produktów mleczarskich. W okresie styczeń – lipiec 2017 r. wartość wywozu tych produktów osiągnęła poziom około 1,2 mld EUR, o 40 % wyższy niż przed rokiem2 . Wzrost wartości i wolumenu odnotowano w odniesieniu do większości grup produktów. Wywóz odtłuszczonego mleka w proszku wzrósł o 21 %, do ponad 62 tys. ton, a pełnego mleka w proszku – o 12 %, do 14 tys. ton. Serów niedojrzewających wyeksportowano 56 tys. ton, o 8 % więcej niż rok wcześniej, a serów dojrzewających – 86 tys. ton, o 5 % więcej. Wywóz jogurtów i napojów fermentowanych – wzrósł o 8 %, do 59 tys. ton, masła i tłuszczów mlecznych o 6 %, do 31 tys. ton, a serwatki o 0,3 % do 129 tys. ton. Eksport lodów zwiększono o 10 %, do 42 tys. ton, a kazeiny o 51 %, do 2,3 tys. ton. Mniejszy niż rok wcześniej (o 1 %) był jedynie wywóz mleka płynnego i śmietany, który wyniósł 345 tys. ton, jednak wpływy uzyskane z eksportu tego produktu wzrosły o 50 %.
Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – Państwowy Instytut Badawczy szacuje, że w 2017 r. eksport produktów mleczarskich wyrażony w ekwiwalencie mleka surowego może być o 8 % większy niż w 2016 r. i przekroczyć wysoki poziom z lat 2014–2015, osiągając 4,2 mln ton. Wartość eksportu może osiągnąć poziom ponad 2 mld EUR, o około 35 % większą niż w 2016 r.
Polska branża mleczarska zajmuje drugie miejsce (za branżą mięsną) w przemyśle spożywczym pod względem wartości produkcji sprzedanej. Flagowymi produktami branży są sery i twarogi, których Polska jest piątym producentem w UE i szóstym na świecie. W okresie styczeń – lipiec 2017 r. w kraju wyprodukowano 302 tys. ton serów niedojrzewających i twarogów oraz 220 tys. ton serów podpuszczkowych dojrzewających – odpowiednio o 4 % i 6 % więcej niż w tym samym okresie 2016 r. W eksporcie serów i twarogów dominują sery podpuszczkowe dojrzewające (60 – 70 % wolumenu wywozu), które trafiają przede wszystkim na rynek unijny. Sery dojrzewające eksportowane były przede wszystkim do UE (67 % wolumenu) – do Czech, Niemiec, na Słowację, do Włoch, na Węgry, do Danii, Holandii i Wielkiej Brytanii. Polskie sery dojrzewające znalazły nabywców również m.in. w Arabii Saudyjskiej, Iraku, Izraelu, na Ukrainie oraz w Egipcie. Stale rośnie także popularność serów twarogowych, których Polska jest liczącym się na świecie producentem. Sery te są eksportowane do UE (w 2016 r. – 95 % wolumenu wywozu), głównie do Niemiec (26 %), Włoch i Rumunii (po 10 %), Wielkiej Brytanii (9 %) oraz do Czech(5 %) i na Słowację (4 %). Poza UE sery niedojrzewające w niewielkiej ilości eksportowano m.in. do Republiki Korei, Tajlandii, Arabii Saudyjskiej, USA.
Za najbardziej perspektywiczne kierunki dla zwiększenia eksportu polskiego masła i serów, w tym serów twarogowych uznaje się Japonię oraz USA (kraje te należą do grupy największych światowych importerów produktów mleczarskich, a także Kanadę. Natomiast ze względu na rosnącą liczbę ludności oraz wzrost zamożności, perspektywiczny jest również wywóz polskich produktów mleczarskich do krajów Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej, bowiem popyt na dobrej jakości artykuły mleczarskie będzie się tam zwiększał. Szansy na lokowanie polskich produktów mleczarskich należy upatrywać także w krajach Ameryki .
Łacińskiej, szczególnie w krajach stowarzyszonych w Mercosur – po podpisaniu umowy o wolnym handlu z UE. Ponadto, niewątpliwie ważnym rynkiem zbytu dla polskiego mleka i produktów mleczarskich, w tym także mleka w proszku dla dzieci jest rynek chiński.
