Nacjonalizacja, zmiana lub przejęcie kontroli lub własności własności prywatnej przez państwo. Z historycznego punktu widzenia jest to rozwój nowszy niż wywłaszczenie, różniący się pod względem motywów i stopnia zaawansowania od wywłaszczenia, czyli prawa państwa do zabierania własności, niekiedy bez odszkodowania, na określone cele publiczne (np. budowę dróg, zbiorników czy szpitali).
Odpowiednią rekompensatę za nacjonalizację istniejących przedsiębiorstw prywatnych nakazuje Karta Praw i Obowiązków Gospodarczych Państw, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1974 roku, a także Piąta Poprawka do Konstytucji USA.
Kampania ratunkowa jest formą nacjonalizacji, w której rząd przejmuje tymczasową kontrolę nad większością przedsiębiorstwa i jego aktywów. W takich sytuacjach prywatni udziałowcy spółki mogą pozostać, ale podatnicy (tj. rząd) również stają się domyślnie udziałowcami, chociaż ich wpływ może być znikomy. Nacjonalizacja może zatem nastąpić poprzez przeniesienie aktywów przedsiębiorstwa na państwo lub poprzez przeniesienie kapitału zakładowego, pozostawiając przedsiębiorstwo istniejące w celu prowadzenia działalności pod kontrolą państwa. Nacjonalizacja może również mieć miejsce bez jakiejkolwiek formy przejęcia, odzwierciedlając pierwotny, znacjonalizowany charakter danej branży, np. szkolnictwa publicznego.
Nacjonalizacja towarzyszyła wdrożeniu komunistycznych lub socjalistycznych teorii władzy, jak to miało miejsce w przypadku przeniesienia do państwa w Rosji po 1918 roku przedsiębiorstw przemysłowych, bankowych i ubezpieczeniowych, nacjonalizacji przemysłu naftowego w Meksyku w 1938 roku i w Iranie w 1951 roku oraz nacjonalizacji przedsiębiorstw zagranicznych na Kubie w 1960 roku. Nierzadko jednak takie branże jak górnictwo, energetyka, woda, opieka zdrowotna, edukacja, transport, policja i obrona wojskowa funkcjonują na szczeblu krajowym lub lokalnym w ramach demokracji na zasadach, w których podatnicy, za pośrednictwem wybranych urzędników, mogą sprawować pewną kontrolę nad usługami, których wymaga znaczna większość obywateli. To, czy takie branże powinny być własnością prywatnych przedsiębiorstw, których nadrzędnym celem jest maksymalizacja zysku, czy też rządów, których nadrzędnym celem jest zapewnienie opłacalności usług, znajduje się w centrum debaty nad nacjonalizacją. W niektórych krajach rozwijających się tymczasowa kontrola państwa nad różnymi rodzajami działalności przemysłowej może być realizowana w celu złagodzenia braku rynku kapitałowego lub niewystarczającej podaży przedsiębiorców w krajowym sektorze prywatnym, co pozwoli na stworzenie wystarczająco konkurencyjnego rynku.
Kwestie prawa międzynarodowego pojawiają się zazwyczaj tylko wtedy, gdy udziałowcami znacjonalizowanej firmy są cudzoziemcy (cudzoziemcy). W takich sytuacjach dyplomacja i arbitraż międzynarodowy zapewniają zgodną z prawem wypłatę sprawiedliwego odszkodowania.
Państwa, których obywatele są zazwyczaj inwestorami zagranicznymi, w coraz większym stopniu opierają się na konkretnych klauzulach traktatowych zapewniających ochronę inwestycji. Od zakończenia II wojny światowej, w szczególności Stany Zjednoczone zawarły takie traktaty, w połączeniu z klauzulami przyznającymi obowiązkową jurysdykcję Międzynarodowemu Trybunałowi Sprawiedliwości.
Nacjonalizacja spółek może mieć daleko idące konsekwencje, zarówno negatywne, jak i pozytywne, w zależności od motywacji podmiotów dokonujących nacjonalizacji oraz wpływu na udziałowców, podatników i konsumentów. Kanał Sueski, będący własnością i eksploatowany przez 87 lat przez Francuzów i Brytyjczyków, w swojej historii był kilkakrotnie upaństwawiany – w 1875 i 1882 r. przez Wielką Brytanię, a w 1956 r. przez Egipt, z których ostatnia doprowadziła do inwazji na strefę kanału przez Izrael, Francję i Wielką Brytanię w celu ochrony ich interesów, m.in. utrzymując przejście dla transportu ropy naftowej z Zatoki Perskiej. Kanał Sueski pozostaje symbolem implikacji geopolitycznych związanych z nacjonalizacją, gdy wykorzystywana jest jako środek zapewnienia suwerenności narodowej i geograficznej.
