Nadwyżka konsumenta, zwana również nadwyżką społeczną i nadwyżką konsumenta, w ekonomii jest to różnica między ceną, jaką konsument płaci za dany artykuł, a ceną, jaką byłby gotów zapłacić, a nie bez niej. Po raz pierwszy opracowany przez Julesa Dupuita, francuskiego inżyniera i ekonomistę budownictwa cywilnego, w 1844 r. i spopularyzowany przez brytyjskiego ekonomistę Alfreda Marshalla, koncepcja ta opierała się na założeniu, że stopnie zadowolenia konsumentów (użyteczności) są mierzalne. Ponieważ użyteczność uzyskana przez każdą dodatkową jednostkę towaru zwykle maleje wraz ze wzrostem ilości nabywanego towaru, a także ponieważ cena towaru odzwierciedla jedynie użyteczność ostatniej zakupionej jednostki, a nie użyteczność wszystkich jednostek, całkowita użyteczność przekroczy całkowitą wartość rynkową. Na przykład rozmowa telefoniczna, która kosztuje tylko 20 centów, jest często warta dla dzwoniącego dużo więcej niż to. Według Marshalla, ta nadwyżka użyteczności, czyli nadwyżka konsumencka, jest miarą nadwyżki korzyści, jakie dana osoba odnosi z otoczenia.
Koncepcja upadła, gdy wielu dwudziestowiecznych ekonomistów zdało sobie sprawę, że użyteczność wynikająca z jednego przedmiotu nie jest niezależna od dostępności i ceny innych przedmiotów; ponadto istnieją trudności w założeniu, że stopnie użyteczności są mierzalne.
Koncepcja ta jest nadal utrzymywana przez ekonomistów, pomimo trudności z pomiarem, w celu opisania korzyści płynących z zakupu towarów produkowanych masowo po niskich cenach. Jest ono stosowane w dziedzinie ekonomiki dobrobytu i podatków. Patrz użyteczność i wartość.
Przykład
Konsument jest gotów zapłacić 10 zł za pierwszą pomarańczę. Ponieważ częściowo już zaspokoił swoje potrzeby, jest skłonny zapłacić tylko 8 zł za drugą pomarańczę, 6 zł za kolejną itd. Jednak cena rynkowa jest stała, więc konsument płaci tyle samo za poszczególne pomarańcze. Jeśli cena pomarańczy wynosi 3 zł, to konsument kupi 4 pomarańcze, płacąc 12 zł. Nie kupi piątej, ponieważ cena, którą byłby gotów zapłacić, wynosi 2 zł i będzie niższa niż cena rynkowa pomarańczy. Innymi słowy, cena ta przekracza wartość, jaką konsument przypisuje tej jednostce towaru. Tabela przedstawia zakupy dokonywane przez konsumenta:
Kolejne Skłonność Cena Nadwyżka
pomarańcze do zapłaty konsumenta
--------------------------------------------
1 10 zł 3 zł 7 zł
2 8 zł 3 zł 5 zł
3 6 zł 3 zł 3 zł
4 4 zł 3 zł 1 zł
--------------------------------------------
28 zł 12 zł 16 zł
