Hegemonia, dominacja jednej grupy nad drugą, często wspierana przez legitymizujące normy i idee. Terminu hegemonia używa się dziś często jako skrótowego określenia relatywnie dominującej pozycji danego zbioru idei i związanej z tym tendencji do stawania się zdroworozsądkową i intuicyjną, hamując w ten sposób rozpowszechnianie lub nawet artykułowanie alternatywnych idei. Związany z tym termin hegemon jest używany do określenia aktora, grupy, klasy lub stwierdzenia, że sprawuje władzę hegemoniczną lub że jest odpowiedzialny za rozpowszechnianie idei hegemonicznych.
Hegemonia wywodzi się z greckiego terminu, który tłumaczy się po prostu jako “dominacja nad” i który został użyty do określenia relacji między miastami-państwami. Jego użycie w analizie politycznej było nieco ograniczone do czasu intensywnej dyskusji włoskiego polityka i filozofa Antonio Gramsciego. Dyskusja Gramsciego o hegemonii wynikała z jego prób zrozumienia przetrwania państwa kapitalistycznego w najbardziej rozwiniętych krajach Zachodu. Jako zwolennik Karola Marksa, Gramsci rozumiał dominujący sposób rządzenia jako regułę klasową i był zainteresowany wyjaśnieniem, w jaki sposób konkretne formy instytucjonalne i materialne relacje produkcji nabrały znaczenia. Przewagę klasy, a tym samym reprodukcję związanego z nią sposobu produkcji, można było uzyskać poprzez brutalną dominację lub przymus. Kluczowym spostrzeżeniem Gramsciego było jednak to, że w rozwiniętych społeczeństwach kapitalistycznych utrwalanie władzy klasowej odbywało się za pomocą w dużej mierze zgodnych środków – poprzez intelektualne i moralne przywództwo. Analiza hegemonii dokonana przez Gramsciego obejmuje zatem analizę sposobów rozpowszechniania i akceptowania takich kapitalistycznych idei jako zdroworozsądkowych i normalnych. Klasa hegemoniczna to taka, która jest w stanie osiągnąć zgodę innych sił społecznych, a utrzymanie tej zgody jest projektem ciągłym. Uzyskanie tej zgody wymaga od grupy zrozumienia własnych interesów w odniesieniu do sposobu produkcji, a także motywacji, aspiracji i interesów innych grup. W czasach kapitalizmu Gramsci obserwowała niestrudzony wkład instytucji społeczeństwa obywatelskiego w kształtowanie się poznania masowego. Poprzez swoją koncepcję narodowo-popularną pokazał również, jak hegemonia wymaga wyartykułowania i rozpowszechnienia idei popularnych poza wąskimi interesami klasowymi.
Przeprowadzona przez Gramsciego analiza hegemonii burżuazyjnej opierała się na szczegółowej analizie historycznej, ale miała również wyraźne konsekwencje dla rewolucyjnej strategii socjalistycznej. Uzyskanie zgody przed zdobyciem władzy jest oczywistą implikacją i tu Gramsci zaproponował rozróżnienie między dwiema strategiami: wojną manewru (w istocie pełnym frontalnym atakiem na państwo burżuazyjne) i wojną pozycyjną (zaangażowanie i obalenie mechanizmów burżuazyjnej dominacji ideologicznej). Ważne jest jednak, by uznać, że Gramsci rozumiał hegemonię nie tylko w kategoriach idei, ale także w odniesieniu do procesów produkcji.
Jednym z najszerzej zakrojonych zastosowań koncepcji hegemonii Gramsciego jest analiza stosunków międzynarodowych i międzynarodowej gospodarki politycznej, poprzez tzw. transnarodowy materializm historyczny. Stypendyści tej tradycji starali się odróżnić swój projekt od sposobu wykorzystania hegemonii w ortodoksyjnych (w przeważającej mierze) realistycznych stosunkach międzynarodowych (IR). W państwowej analizie IR hegemonia oznacza istnienie w międzynarodowym systemie dominującego państwa lub grupy państw. W gałęzi analizy realistycznej, znanej jako teoria stabilności hegemonicznej, obecność hegemonii (np. w Wielkiej Brytanii w XIX wieku i Stanach Zjednoczonych po 1945 roku) generuje wzorce stabilności w systemie międzynarodowym. Hemon ma swój własny interes w zachowaniu systemu i dlatego jest przygotowany do zabezpieczenia bezpieczeństwa systemu swoją potęgą militarną. Jednocześnie hegemon jest odpowiedzialny za formułowanie zasad regulujących interakcje w ramach systemu międzynarodowego.
Ponadnarodowa historyczno-materialistyczna szkoła postrzega państwa jako ważne składniki porządków hegemonicznych, ale kojarzy hegemonię ze strukturami gospodarczymi, politycznymi i społecznymi, które ułatwiają określone wzorce produkcji w ramach gospodarki światowej. Te porządki światowe funkcjonują poprzez propagowanie zasad i norm, z których wiele otrzymuje legitymację za pośrednictwem organizacji i instytucji międzynarodowych i z których najważniejsze mają tendencję do rządzenia zachowaniem stosunków walutowych i handlowych. Instytucje międzynarodowe są zatem postrzegane albo jako kanały legitymizacji poszczególnych reżimów akumulacji kapitalistycznej, albo jako urządzenia absorbujące potencjalnie antyhegemoniczne idee i siły społeczne. Tak więc, na przykład, hegemoniczny porządek XIX wieku był gwarantowany przez instytucje takie jak złoty standard i normy, takie jak wolny handel, a także przez brytyjską potęgę militarną i globalny zasięg brytyjskiego imperium.
