Sprawiedliwy handel, światowy ruch na rzecz poprawy życia rolników i pracowników w krajach rozwijających się poprzez zapewnienie im dostępu do rynków eksportowych i uczciwej ceny za ich produkty. Cele te są często osiągane poprzez ustanowienie bezpośrednich stosunków handlowych między drobnymi producentami w Afryce, Azji i Ameryce Łacińskiej a organizacjami sprawiedliwego handlu (FTO) w Stanach Zjednoczonych i Europie, eliminując tym samym pośredników kupujących i sprzedających. Dodatkowym celem tego ruchu w krajach rozwiniętych jest zwiększenie świadomości konsumentów na temat niesprawiedliwych i nieuczciwych międzynarodowych praktyk handlowych.
Historia
Nie ma zgody co do daty rozpoczęcia ruchu sprawiedliwego handlu. Instrumentalnym wydarzeniem była jednak wizyta w 1946 roku pionierki amerykańskiej bizneswoman Edny Ruth Byler w kobiecej grupie krawieckiej prowadzonej przez Mennonicki Komitet Centralny (MCC) w Puerto Rico. Byler zaczął sprzedawać rzemiosło tej grupy znajomym i sąsiadom w Stanach Zjednoczonych. W 1962 roku jej projekt został przyjęty przez MCC jako Overseas Needlework and Crafts Project. W 1996 roku został przemianowany na Ten Thousand Villages.
W 1949 roku w Stanach Zjednoczonych została założona organizacja non-profit o nazwie SERRV (Sales Exchange for Refugee Rehabilitation and Vocations) przez Kościół Braci w celu nawiązania stosunków handlowych z ubogimi społecznościami w Ameryce Południowej. Pierwszy oficjalny sklep sprawiedliwego handlu w Stanach Zjednoczonych, w którym sprzedawano towary z SERRV i innych organizacji, został założony w 1958 roku.
Europa dołączyła do tego ruchu pod koniec lat 50-tych, kiedy to kierowany przez kwakrów Oxford Committee for Famine Relief-now Oxfam International rozpoczął sprzedaż dzieł sztuki i rzemiosła wykonanych przez chińskich uchodźców w swoich sklepach w Wielkiej Brytanii. W 1964 roku organizacja wprowadziła rękodzieło i kartki bożonarodzeniowe produkowane w innych krajach rozwijających się.
Równolegle rozwijała się w Holandii organizacja charytatywna rzymskokatolicka S.O.S. Wereldhandel, przemianowana później na Fair Trade Original. W 1967 roku Fair Trade Original rozpoczął zakup produktów od grup producentów w krajach rozwijających się, początkowo importując rzeźby z drewna ze slumsów Port-au-Prince, Haiti, a następnie zakładając filie w Niemczech Zachodnich, Austrii, Szwajcarii i Belgii.
W 1968 r. kraje rozwijające się przyjęły nową agendę polityczną na drugiej sesji Konferencji Narodów Zjednoczonych w sprawie Handlu i Rozwoju (UNCTAD) w New Delhi, podkreślając przesłanie “Handel nie pomoc” i opowiadając się za ustanowieniem sprawiedliwych stosunków handlowych między krajami rozwiniętymi i rozwijającymi się. Chociaż agenda przyjęta w UNCTAD nigdy nie została w pełni wdrożona na szczeblu krajowym, jej przesłanie przyczyniło się do rozpowszechnienia uczciwych praktyk handlowych na całym świecie, w dużej mierze dzięki inicjatywom obywatelskim.
W 1969 r. w holenderskim mieście Breukelen otwarto pierwszy sklep World Shop, który początkowo zajmował się sprzedażą trzciny cukrowej i rękodzieła importowanego przez Fair Trade Original. W 1973 r. do linii produktów Fair Trade dodano kawę, a pierwszy import pochodził ze spółdzielni w Gwatemali. Z czasem wprowadzono szereg produktów, w tym herbatę, kakao, cukier, wino, orzechy i przyprawy, co zbiegło się w czasie ze znacznym wzrostem liczby sklepów World Shops, czyli sklepów Fair Trade na całym świecie.
W latach 80. powstały pierwsze organizacje znakujące sprawiedliwy handel, które ostatecznie umożliwiły dotarcie produktów sprawiedliwego handlu do szerszej publiczności. Marka Max Havelaar, stworzona w Holandii w 1988 roku, została nazwana na cześć fikcyjnej postaci, która walczyła z korupcją rządu i wyzyskiem lokalnych plantatorów kawy przez holenderskich kolonialistów w XIX-wiecznej Jawie. Podobne organizacje pojawiły się w innych krajach europejskich i w Ameryce Północnej, co doprowadziło do utworzenia w 1997 r. światowego stowarzyszenia Fairtrade Labelling Organizations International (FLO). Etykietowanie produktów sprawiedliwego handlu odegrało zasadniczą rolę w podnoszeniu świadomości konsumentów. Umożliwiło ono również sprzedaż takich produktów wraz z odpowiednikami produktów nie będących przedmiotem sprawiedliwego handlu w dużych sieciach supermarketów, rozszerzając ich dostępność ze sklepów sprawiedliwego handlu na masowe rynki konsumenckie.
W 1989 r. powstała Międzynarodowa Federacja Handlu Alternatywnego (IFAT; później przemianowana na Światową Organizację Sprawiedliwego Handlu), zrzeszająca 38 organizacji sprawiedliwego handlu pod jednym dachem. Rok później, w 1990 roku, Europejskie Stowarzyszenie Sprawiedliwego Handlu (EFTA) zostało formalnie ustanowione przez 11 organizacji importujących sprawiedliwy handel w dziewięciu krajach europejskich. W 1998 roku FLO, IFAT, NEWS (Network of European World Shops) i EFTA utworzyły nieformalną grupę roboczą pod nazwą FINE (skrót od nazw organizacji członkowskich). FINE miała na celu zwiększenie świadomości światowego ruchu na rzecz sprawiedliwego handlu poprzez aktywne prowadzenie kampanii w kręgach politycznych i organizowanie imprez publicznych.
Ocena
Od połowy XX wieku ruch sprawiedliwego handlu zmienił życie tysięcy pracowników w krajach rozwijających się, zapewniając im dostęp do rynków europejskich i północnoamerykańskich. Ruch ten stworzył globalny przemysł i nadal się rozwija, z organizacjami na wszystkich szczeblach.
Krytycy argumentowali jednak, że ekspansja ruchu sprawiedliwego handlu wiąże się ze znacznymi kosztami. Niektórzy zarzucali, że znak sprawiedliwego handlu był wykorzystywany jako narzędzie marketingowe mające na celu zachęcenie konsumentów w krajach rozwiniętych do płacenia wyższych cen za niektóre produkty, których sprzedaż w niewielkim stopniu przynosi korzyści producentom w krajach ubogich. Twierdzą oni, że znak sprawiedliwego handlu, którego początkowym celem było wzmocnienie pozycji lokalnych producentów poprzez identyfikację przedsiębiorstw i produktów sprawiedliwego handlu, z czasem ulegał rozmyciu i obecnie jest wykorzystywany jedynie jako gwarancja ochrony przed wyzyskiem. Ponadto w krajach biednych powstały plantacje korporacyjne i duże przedsiębiorstwa, które konkurują z lokalnymi produktami sprawiedliwego handlu ze szkodą dla pracowników. Pomimo swoich niedoskonałości, ruch sprawiedliwego handlu nadal stwarza możliwości dla pracowników zmarginalizowanych na całym świecie.
