System bankowy – całość instytucji bankowych wraz z normami opisującymi ich wzajemne powiązania oraz relacje z otoczeniem. . W gospodarce rynkowej klasycznym modelem systemu bankowego jest tzw. dwuszczeblowy system bankowy. Składa się on z banku centralnego oraz różnego typu banków funkcjonujących na poszczególnych rynkach finansowych. System bankowy stanowi część systemu finansowego.
System bankowy obejmuje:
- 1) Banki centralne powstałe na bazie banków emisyjnych ;
- 2) Banki operacyjne (komercyjne, handlowe);
- 3) Banki specjalne (wyspecjalizowane);
- 4) Spółdzielczość kredytową ;
- 5) Kasy oszczędnościowe .
Bank centralny jest to bank, który równocześnie pełni funkcje:
- 1) Banku emisyjnego – oznacza to, że jest zawsze wypłacalny ;
- 2) Banku banków – jest bankiem rezerwowym dla banków operacyjnych (komercyjnych).
Tworzy on dwa rodzaje pieniądza:
- banknot jako centralny pieniądz gotówkowy
- pieniądz żyrowy – centralny pieniądz rezerwowy
Bank banków pełni następujące funkcje:
- reguluje cyrkulację emitowanego pieniądza (gotówkowego i żyrowego) ;
- reguluje wielkość pieniądza bankowego tworzonego przez banki operacyjne ;
- reguluje płynność całego systemu bankowego ;
- kształtuje potencjał kredytowy banków operacyjnych poprzez odpowiednie instrumenty pieniężne .
- 3) Banku gospodarki narodowej – jest regulatorem całego obiegu pieniężnego wewnątrz kraju oraz równowagi bilansu płatniczego. Ponadto pełni funkcję bankiera państwa w zakresie udzielania kredytów dla rządu, obsługi długu publicznego oraz waluty narodowej, a także tak oddziałuje na gospodarkę narodową, aby następował jej stały rozwój, wzrost dochodu narodowego oraz spadek bezrobocia.
- 4) Banku państwa – zajmuje się obsługą i organizacją płatności zagranicznych, realizacją polityki państwa w odniesieniu do kursu walut, pośredniczeniem w kupnie złota i dewiz, utrzymywaniem rezerw międzynarodowych środków pieniężnych.
Uniwersalne banki operacyjne (komercyjne)
Celem ich działalności jest dążenie do zaspokojenia potrzeb podmiotów gospodarujących w zakresie usług bankowych przy równoczesnym dążeniu do osiągnięcia zysków. Realizacja tego celu napotyka na ograniczenia wynikające z konieczności:
- zachowania płynności, tj. zdolności do nieograniczonej wypłacalności w każdym przypadku, kiedy klienci banku wyrażają życzenie wycofania swoich wkładów ;
- przestrzeganie przepisów finansowych i rozliczeniowych ustalonych przez kompetentną władzę
- takiego działania, które zapewniałoby zaufanie do banku i przeciwdziałało np. możliwości nagłego wycofania wkładów oszczędnościowych
Banki specjalne
Są to przede wszystkim banki, które zajmują się koncentracją środków dla finansowania inwestycji. Kapitały te są mobilizowane nie tylko poprzez wkłady od klientów, ale także dzięki emisji i sprzedaży własnych obligacji lub przyjmowaniu lokat innych banków czy budżetu.
Specjalizacja banków może być:
- Operacyjna, np. banki kredytu krótko- i długotrminowego ;
- Funkcjonalna, np. banki finansujące eksploatację i inwestycje ;
- Terytorialna, np. banki ogólnokrajowe i regionalne ;
- . Branżowa, np. banki przemysłowe, rolne, handlu zagranicznego, budowlane .
Bankami wyspecjalizowanymi są banki hipoteczne. Zajmują się one udzielaniem pożyczek zabezpieczonych na hipotece nieruchomości. Środki na udzielanie kredytów pod zastaw ziemi i nieruchomości banki te mobilizują w drodze sprzedaży listów zastawnych, których zabezpieczeniem jest zastawiona w bankach ziemia lub nieruchomości.
Bankami wyspecjalizowanymi są też banki inwestycyjne. Zajmują się one bezpośrednim transferem oszczędności na rynek pieniężny i kapitałowy. Oznacza to, że inwestorzy – zamiast lokować środki w bankach komercyjnych – lokują je bezpośrednio na rynku papierów wartościowych. Banki te zajmują się gwarancją emisji, organizowaniem emisji papierów wartościowych na rynku pierwotnym, działalnością brokerską i dealerską na rynku wtórnym papierów wartościowych. Do banków inwestycyjnych zalicza się także instytucje zarządzające funduszami inwestycyjnymi, towarzystwa podwyższonego ryzyka inwestycyjnego (venture capital), instytucje obrotu papierami wartościowymi na rynku wtórnym, instytucje obrotu produktami ubezpieczeniowymi. W Polsce nie ma polskich banków, które zajmowałyby się wyłącznie operacjami na rynku kapitałowym. Do najbardziej zaawansowanych w tej dziedzinie należą: Polski Bank Rozwoju S.A., Bank Handlowy, BRE. Działania typowe dla banków komercyjnych prowadzone są tu zazwyczaj w wyodrębnionych departamentach (np. departament kapitałowy, departament trudnych długów). Domy maklerskie prowadzone przez banki muszą być wyodrębnione instytucjonalnie i prawnie. W Polsce działają filie lub przedstawicielstwa zagranicznych banków inwestycyjnych:
- CS First Boston sp. z o.o. – był pośrednikiem w przejęciu spółki Dębica S.A. przez Goodyear,
- Creditanstalt Securities S.A. – organizował na zlecenie publiczną ofertę akcji Polskiego Banku Rozwoju S.A.
- JP Morgan sp. z o.o. – był doradcą dla International Paper przy prywatyzacji papierni Kwidzyń
Spółdzielnie kredytowe
Instytucje drobnego kredytu, zorganizowane na zasadach spółdzielczych, polegających na powiązaniu kredytobiorców – członków spółdzielni (m.in. przez ich wkłady członkowskie) odpowiedzialnością materialną za działalność danej spółdzielni.
Spółdzielczość kredytowa powstała w Niemczech w XIX w. Obecnie spółdzielnie kredytowe są bankami uniwersalnymi i ze względu na konkurencję rozszerzyły krąg klientów poza obręb własnych członków. W tej sytuacji zadaniem tych spółdzielni jest optymalne zaopatrywanie członków w usługi finansowe, ale równocześnie obsługa osób nie należących do spółdzielni.
Kasy oszczędnościowe
Organem założycielskim kas są samorządy lokalne (ustalają statut kasy i wybierają jej radę). Prowadzą działalność typową dla banku uniwersalnego: gromadzą oszczędności oraz udzielają kredytu drobnym przedsiębiorcom, gospodarstwom domowym, samorządowi, a także przeznaczają częściowo zysk do kasy gminy. Nadzór nad kasami sprawuje lokalna władza wykonawcza, nadzór bankowy sprawowany jest przez bank centralny lub odpowiedni urząd państwa.
Pierwsze kasy zakładano w Europie w XVI w jako „banki pobożnych” które miały chronić biednych przed lichwą. W 1816 r ks. Stanisław Staszic założył w Hrubieszowie Rolnicze Towarzystwo Ratowania się Wspólnie w Nieszczęściach, prowadzące m.in. kasę zapomogowo – pożyczkową, dom chorych i przytułek dla sierot. Towarzystwo zostało zlikwidowane w 1945 r przez ówczesne władze.
