Imperializm, polityka państwa, praktyka, czy też orędownictwo w zakresie rozszerzania władzy i dominacji, zwłaszcza poprzez bezpośrednie przejęcie terytorialne lub poprzez przejęcie kontroli politycznej i ekonomicznej nad innymi obszarami. Ponieważ imperializm zawsze wiąże się z wykorzystaniem władzy, czy to wojskowej czy gospodarczej, czy to w jakiejś subtelniejszej formie, często uznawany jest za moralnie naganny, a termin ten jest często używany w międzynarodowej propagandzie w celu potępienia i zdyskredytowania polityki zagranicznej przeciwnika.
Kontekst filozoficzny imperializmu
Ideologia i religia
O ideologiach mówi się czasem tak, jakby należały do tej samej kategorii logicznej co religie. Obie są z pewnością w pewnym sensie systemami „totalnymi”, zajmującymi się jednocześnie kwestiami prawdy i postępowania; ale różnice między ideologiami i religiami są być może ważniejsze od podobieństw. Religijna teoria rzeczywistości jest skonstruowana w kategoriach boskiego porządku i rzadko, jak w przypadku ideologa, skupia się tylko na tym świecie. Religia może przedstawiać wizję sprawiedliwego społeczeństwa, ale nie może łatwo mieć praktycznego programu politycznego. Nacisk religii kładzie się na wiarę i kult; jej apelem jest wrogość i jej celem jest odkupienie lub oczyszczenie ludzkiego ducha. Ideologia przemawia do grupy, narodu lub klasy. Niektóre religie uznają swój dług wobec objawienia, podczas gdy ideologia zawsze wierzy, jakkolwiek błędnie, że żyje tylko przez rozum. Można powiedzieć, że obie te religie domagają się zaangażowania, ale można mieć wątpliwości, czy zaangażowanie to kiedykolwiek było wyraźną cechą tych religii, do których wierzący jest wciągany w niemowlęctwie.
Mimo to, to właśnie w niektórych ruchach religijnych można dostrzec pierwsze elementy ideologiczne we współczesnym świecie. Miasto Florencja, które w tak wielu dziedzinach było świadkiem narodzin nowoczesności, stworzyło być może pierwszego „ideologicznego” chrześcijanina. Próba zbudowania purytańskiej utopii przez Girolamo Savonarolę była naznaczona kilkoma cechami, dzięki którym rozpoznaje się nowoczesną ideologię: Savonarola traktował wizję wspólnoty chrześcijańskiej jako model, który człowiek powinien rzeczywiście starać się realizować tu i teraz. Jego metoda polegała na dominacji państwa poprzez apel do ludności, a następnie na wykorzystaniu władzy państwa do kontrolowania zarówno gospodarki, jak i życia prywatnego obywateli. Przedsiębiorstwu nadano bojowego ducha; zostało ono przedstawione przez Savonarolę jako jedna i ta sama zewnętrzna walka z korupcją papieską, etosem handlowym i humanizmem renesansowym oraz wewnętrzna walka ze światowymi ambicjami i cielesnymi pragnieniami.
Savonarola miał wielu zwolenników w jego próbie nadania chrześcijaństwu wymiaru ideologicznego: inspirował wspólnoty kalwińskie w Genewie i purytańskie w Nowym Świecie. Rzeczywiście, zarówno w reformacji, jak i w kontrreformacji, kiedy chrześcijaństwo zostało obdarzone nową bojowniczością i nową nietolerancją, kiedy nowy nacisk został położony na wyznania i nawrócenie, sama religia zbliżyła się do ideologii.
Ideologia we wczesnej filozofii politycznej
Włoski filozof polityczny Niccolò Machiavelli był jednym z najostrzejszych krytyków Savonaroli, ale był też, podobnie jak on, prekursorem współczesnych ideologów. Historycy, którzy mówią o nim tylko jako o niemoralnym, nie dostrzegają, jak bardzo Machiavelli był człowiekiem o ideale – republikańskim. Rousseau uznał to, gdy mówił o Il Principe (1513; Książę) jako „podręcznik dla republikanów”. Marzeniem Machiavellego było, aby we współczesnych Włoszech odrodziła się republika tak chwalebna jak starożytny Rzym, i zasugerował, że można to osiągnąć tylko poprzez rewolucję, która miała siłę woli, aby zlikwidować swoich wrogów. Machiavelli jako pierwszy połączył ideologię z terroryzmem, ale był zbyt wielkim politologiem, by wcielić się w rolę ideologa.
Siedemnastowieczna Anglia zajmuje ważne miejsce w historii ideologii. Chociaż nie istniały wówczas żadne pełnoprawne ideologie w ścisłym tego słowa znaczeniu, teoria polityczna, podobnie jak sama polityka, zaczęła nabierać pewnych cech ideologicznych. Szybki ruch sił rewolucyjnych w ciągu XVII wieku stworzył zapotrzebowanie na teorie, które tłumaczyłyby i uzasadniały często podejmowane radykalne działania. Dwa traktaty rządowe Locke’a (1690) są znakomitym przykładem literatury pisanej w celu uzasadnienia praw jednostki przed absolutyzmem. Ten rozwój abstrakcyjnej teorii w XVII wieku, ta rosnąca tendencja do konstruowania systemów i dyskutowania o polityce w kategoriach zasad, oznacza pojawienie się stylu ideologicznego. W rozmowach politycznych na ogół towarzyszyło temu coraz częstsze stosowanie takich pojęć jak prawica i liberalizm, w kontekście których oceniano rzeczywistą politykę.
Kontekst polityczny
Ideologia, racjonalizm i romantyzm
Jeśli niektórzy teoretycy podkreślają pokrewieństwo między ideologią a różnymi formami religijnego entuzjazmu, inni podkreślają związek między ideologią a tym, co nazywają racjonalizmem, lub próbę rozumienia polityki w kategoriach abstrakcyjnych idei, a nie żywego doświadczenia. Podobnie jak Napoleon, który uważał, że ideologia jest par excellence dziełem intelektualistów, niektórzy teoretycy są podejrzliwi wobec tych, którzy uważają, że wiedzą o polityce, ponieważ przeczytali wiele książek; uważają, że polityki można się nauczyć tylko poprzez praktykę w polityce.
Tacy ludzie nie są nieczuli na teorie polityczne, takie jak Locke’a, ale twierdzą, że ich wartość leży w faktach, które pochodzą z doświadczenia. Michael Oakeshott w Anglii opisał teorię wolności politycznej Locke’a jako „skrót” od tradycyjnego rozumienia wolności przez Anglika i zasugerował, że gdy taka koncepcja zostanie wykorzeniona z tradycji, która nadała jej znaczenie, staje się racjonalistyczną doktryną lub metafizyczną abstrakcją, jak te wolności zawarte w Deklaracji Praw Człowieka, o których tak wiele mówiono po Rewolucji Francuskiej, ale z których w rzeczywistości rzadko korzystano, we Francji lub gdzie indziej.
Podczas gdy Oakeshott postrzegał ideologię jako formę racjonalizmu, Edward Shils, amerykański politolog, postrzegał ją raczej jako produkt m.in. romantyzmu o charakterze ekstremistycznym. Jego argumentem było to, że romantyzm karmił i pchał morza ideologicznej polityki swoim kultem ideału i pogardą dla tego, co rzeczywiste, a zwłaszcza pogardą dla tego, co jest pośredniczone kalkulacją i kompromisem. Ponieważ polityka cywilna wymaga zarówno kompromisu, jak i podstępu i wymaga roztropnego samokontroli i odpowiedzialnej ostrożności, sugerował, że polityka cywilna musi być odrażająca wobec romantyzmu. W związku z tym Shils doszedł do wniosku, że duch romantyczny w naturalny sposób kieruje się w stronę polityki ideologicznej.
Ideologia i terror
Całkowity” charakter ideologii, jej ekstremizm i przemoc zostały przeanalizowane przez innych krytyków, wśród których na szczególną uwagę zasługują francuski filozof pisarz Albert Camus i urodzony w Austrii filozof brytyjski Sir Karl Popper. Zaczynając jako egzystencjalista, który podpisał się pod poglądem, że „wszechświat jest absurdalny”, Camus przeszedł do osobistej afirmacji sprawiedliwości i ludzkiej przyzwoitości jako przekonujących wartości, które należy realizować w postępowaniu. Jako Algierczyk z urodzenia Camus odwoływał się również do „śródziemnomorskiej” tradycji umiarkowania i ludzkiego ciepła i radości życia, w przeciwieństwie do „północnej” tradycji germańskiej fanatycznego, purytańskiego oddania się metafizycznym abstrakcjom. W książce L’Homme révolté (1951; Buntownik) argumentował, że prawdziwym buntownikiem nie jest osoba, która odpowiada ortodoksji jakiejś rewolucyjnej ideologii, ale osoba, która mogłaby powiedzieć „nie” niesprawiedliwości. Sugerował, że prawdziwy buntownik wolałby politykę reform, taką jak współczesny socjalizm związkowy, od totalitarnej polityki marksizmu lub podobnych ruchów. Systematyczna przemoc ideologii – zbrodnie de logique, które zostały popełnione w jej imieniu – okazała się dla Camusa całkowicie nieuzasadniona. Nienawidząc okrucieństwa, uważał, że wzrost ideologii we współczesnym świecie w ogromnym stopniu przyczynił się do ludzkiego cierpienia. Choć gotów był przyznać, że ostatecznym celem większości ideologii było zmniejszenie ludzkiego cierpienia, twierdził, że dobre cele nie upoważniają do używania złych środków.
Nieco podobny zarzut na temat tego, co nazwał „fragmentaryczną inżynierią społeczną” wysunął Popper, który twierdził, że ideologia opiera się na logicznym błędzie: mianowicie na pojęciu, że historia może zostać przekształcona w naukę. W Logik der Forschung (1934; Logika odkryć naukowych) Popper sugerował, że prawdziwą metodą nauki nie jest obserwacja, hipoteza i potwierdzenie, ale przypuszczenia i eksperyment, w których kluczową rolę odgrywa pojęcie fałszerstwa. Przez tę koncepcję rozumiał on, że w nauce trwa proces prób i błędów; domysły są wystawiane na próbę eksperymentu, a te, które nie są sfałszowane, są akceptowane tymczasowo; nie ma więc ostatecznej wiedzy, a jedynie wiedza tymczasowa, która jest stale korygowana. Popper widział w przedsięwzięciu ideologii próbę znalezienia pewności w historii i stworzenia prognoz na wzór tego, co miało być naukowymi przepowiedniami. Ideologowie, jak twierdził, ponieważ mają fałszywe pojęcie czym jest nauka, mogą tworzyć tylko przepowiednie, które są dość odmienne od naukowych przepowiedni i które nie mają żadnej naukowej ważności. Chociaż Popper był dobrze nastawiony do idei „naukowego” podejścia do polityki i etyki, sugerował, że pełna świadomość znaczenia prób i błędów w nauce skłoniłaby do szukania podobnych form „negatywnego osądu” gdzie indziej.
W żadnym wypadku nie wszyscy ideolodzy nie są jednoznacznie mistrzami przemocy, ale charakterystyczna dla ideologii jest zarówno wywyższanie działań, jak i traktowanie działań w kategoriach analogii wojskowej. Niektórzy obserwatorzy zauważyli, że styl prozaiczny założycieli większości ideologii wystarczy, by uderzyć językiem militarnym i wojowniczym, którym zwykle się posługują, włączając w to takie słowa jak walka, opór, marsz, zwycięstwo i pokonanie; literatura ideologiczna jest pełna wyrażeń wojennych. W takim ujęciu przywiązanie do ideologii staje się formą zaciągania się, aby stać się wyznawcą ideologii oznacza zostać bojownikiem lub partyzantem.
W latach, które nastąpiły po II wojnie światowej, wielu pisarzy ideologicznych wyszło poza zwykłe użycie języka wojskowego i szczerze opowiedziało się o swoim pragnieniu przemocy – nie jest rzeczą nową chwalenie przemocy. Na przykład francuski filozof polityczny Georges Sorel uczynił to przed I wojną światową w swojej książce Réflexions sur la violence (1908; Refleksje nad przemocą). Sorel był zazwyczaj uważany za bardziej faszystę niż socjalistę. Używał też słowa przemoc na swój własny, szczególny sposób; przez przemoc Sorel rozumiał pasję, a nie rzucanie bomb i palenie budynków.
Przemoc znalazła wymownych mistrzów w kilku czarnych wojowniczych pisarzach lat sześćdziesiątych, zwłaszcza w Martinican teoretyk Frantz Fanon. Co więcej, kilka dramatycznych pism francuskiego filozofa Jean-Paula Sartre’a podejmuje temat, że „brudne ręce” są niezbędne w polityce i że osoba z tak zwanymi burżuazyjnymi zahamowaniami dotyczącymi rozlewu krwi nie może służyć celom rewolucyjnym. Przywiązanie Sartre’a do ideału rewolucji wzrastało wraz z wiekiem, a w niektórych późniejszych pismach sugerował, że przemoc może być nawet sama w sobie czymś dobrym.
Rozważając poglądy Sartre’a na temat ideologii, należy zauważyć, że Sartre czasami używał słowa ideologia w pewnym sensie osobliwie. We wczesnej części Krytyki dialektyki raisonu (1960; Krytyka rozumu dialektycznego) Sartre dokonał rozróżnienia między filozofiami i ideologiami, w których zarezerwował termin „filozofia” dla tych głównych systemów myślowych, takich jak racjonalizm Kartezjusza czy idealizm Hegla, które w pewnym momencie historii dominują w umysłach ludzi. Zdefiniował ideologię jako pomniejszy system idei, żyjący na marginesie prawdziwej filozofii i wykorzystujący domenę większego systemu. To, co Sartre zaproponował w tej pracy, to rewitalizacja i modernizacja „głównej filozofii” marksizmu poprzez integrację elementów zaczerpniętych z „ideologii”, czyli systemu minor, egzystencjalizmu. Z książki tej wyłoniła się teoria, w której elementy egzystencjalizmu są bardziej widoczne niż marksistowskie.
