Ideologia, forma filozofii społecznej lub politycznej, w której elementy praktyczne są równie ważne jak teoretyczne. Jest to system idei, który dąży zarówno do wyjaśniania świata, jak i do jego zmiany.
Pochodzenie i charakterystyka ideologii
Słowo to po raz pierwszy pojawiło się w języku francuskim jako ideologie w czasie Rewolucji Francuskiej, kiedy to zostało wprowadzone przez filozofa A.-L.-C. Destutt de Tracy, jako krótka nazwa tego, co nazwał swoją „nauką o ideach”, którą, jak twierdził, zaadaptował z epistemologii filozofów Johna Locke’a i Étienne Bonnot de Condillaca, dla których cała ludzka wiedza była znajomością idei. Faktem jest jednak, że zawdzięczał on raczej więcej angielskiemu filozofowi Francisowi Baconowi, którego czcił nie mniej niż wcześniejszych francuskich filozofów Oświecenia. To właśnie Bacon głosił, że przeznaczeniem nauki jest nie tylko powiększanie ludzkiej wiedzy, ale także „poprawa życia ludzi na ziemi” i to właśnie to połączenie programowego z intelektualistą odróżniało ideologię Destutta de Tracy’ego od tych teorii, systemów czy filozofii, które były w istocie wyjaśniające. Nauka o ideach była nauką z misją: miała na celu służenie ludziom, nawet ratowanie ich, poprzez pozbycie się uprzedzeń i przygotowanie ich do suwerenności rozumu.
Destutt de Tracy i jego koledzy ideolodzy opracowali system edukacji narodowej, który ich zdaniem przekształciłby Francję w racjonalne i naukowe społeczeństwo. Ich nauczanie łączyło żarliwą wiarę w wolność jednostki z rozbudowanym programem planowania państwowego i na krótki czas w Dyrektorium (1795-99) stało się oficjalną doktryną Republiki Francuskiej. Napoleon początkowo popierał Destutta de Tracy’ego i jego przyjaciół, ale wkrótce zwrócił się przeciwko nim, a w grudniu 1812 r. posunął się nawet do tego, by przypisać winę za wojskowe porażki Francji wpływom ideologów, o których mówił z pogardą.
Tak więc ideologia była od początku swego istnienia słowem o wyraźnej treści emocjonalnej, choć Destutt de Tracy przypuszczalnie zamierzał, by było to określenie suche, techniczne. Takie było jego własne, pełne pasji przywiązanie do nauki idei, taką wartość moralną i cel, jaki jej nadawał, że słowo ideologie musiało mieć dla niego silnie pochwalny charakter. I tak samo, gdy Napoleon łączył nazwę ideologie z tym, co uważał za najbardziej obrzydliwe elementy myśli rewolucyjnej, inwestował to samo słowo ze wszystkimi uczuciami rozczarowania i nieufności. Ideologia miała od tego czasu odgrywać tę podwójną rolę terminu zarówno pochwalnego, jak i obraźliwego nie tylko w języku francuskim, ale także niemieckim, angielskim, włoskim i wszystkich innych językach świata, na które była tłumaczona lub tłumaczona.
Niektórzy historycy filozofii nazywali wiek XIX wiekiem ideologii, nie dlatego, że samo słowo było wtedy tak szeroko używane, ale dlatego, że tak wiele myśli z tamtego okresu można odróżnić od myśli panującej w poprzednich stuleciach przez cechy, które teraz zostałyby nazwane ideologicznymi. Mimo to, istnieje granica, w jakiej można dziś mówić o zgodnym użyciu tego słowa. Temat ideologii jest kontrowersyjny i można przypuszczać, że przynajmniej część tej kontrowersji wynika z braku zgody co do definicji słowa ideologia. Można jednak dostrzec zarówno ścisły, jak i luźny sposób jego użycia. W luźnym znaczeniu tego słowa ideologia może oznaczać każdy rodzaj teorii zorientowanej na działanie lub każdą próbę podejścia do polityki w świetle systemu idei.
Ideologia w bardziej ścisłym znaczeniu pozostaje dość blisko pierwotnej koncepcji Destutt de Tracy’ego i może być identyfikowana za pomocą pięciu cech:
- (1) zawiera wyjaśniającą teorię mniej lub bardziej wszechstronnego rodzaju o ludzkim doświadczeniu i świecie zewnętrznym;
- (2) określa program, w uogólnionych i abstrakcyjnych kategoriach, organizacji społecznej i politycznej;
- (3) postrzega realizację tego programu jako wiążącą się z walką;
- (4) dąży nie tylko do przekonania, ale także do pozyskania lojalnych zwolenników, żądając czegoś, co czasami nazywa się zaangażowaniem;
- (5) zwraca się do szerokiej publiczności, ale może mieć tendencję do nadawania intelektualistom pewnej szczególnej roli przywódczej. W tym artykule rzeczownik „ideologia” jest używany tylko w ścisłym znaczeniu tego słowa; przymiotnik „ideologiczny” jest używany do określenia ideologii jako szeroko pojętej.
Na podstawie pięciu powyższych cech można zatem uznać za systemy ideologiczne tak zróżnicowane, jak nauka o ideach Destutta de Tracy’ego, pozytywizm francuskiego filozofa Auguste’a Comte’a, komunizm i kilka innych rodzajów socjalizmu, faszyzm, nazizm i niektóre rodzaje nacjonalizmu. To, że wszystkie te „-izmy” należą do XIX lub XX wieku może sugerować, że ideologie nie są starsze niż samo słowo – że należą zasadniczo do okresu, w którym świecka wiara coraz częściej zastępowała tradycyjną wiarę religijną.
