Odkrycie prawa natury zajmuje najwyższe miejsce w hierarchii osiągnięć naukowych. Badacz, któremu się to udaje, może liczyć na to, że jego nazwisko przejdzie do historii. Tak było w przypadku trzech zasad dynamiki Newtona, prawa spadkowego Mendla i praw Kirchoffa dotyczących przepływu prądu elektrycznego.
O ile jednak znaczenie zasad w naukach przyrodniczych jest niekwestionowane, istnieje wiele wątpliwości, czy nauki społeczne podlegają jakimkolwiek prawom. Wynika to z faktu, że świat natury, badany przez fizykę, chemię czy biologię, oraz świat człowieka, który jest przedmiotem nauk społecznych, są bardzo różne. Pierwszy z nich wydaje się rządzić niezmiennymi, obiektywnymi prawami, które można odkryć. Drugie, z powodu wolnej woli człowieka, wydaje się o wiele bardziej nieprzewidywalne i chaotyczne, a tym samym wymykające się ustalonym regułom. Czy możemy wtedy mówić o jakichkolwiek prawach ekonomii lub socjologii?
Aby odpowiedzieć na to pytanie, należy najpierw określić, czym właściwie są prawa nauki. Charakteryzują się one przede wszystkim tym, że wyrażają prawidłowości występujące w świecie. Na przykład, pierwszą zasadą dynamiki Newtona jest to, że każde ciało, które nie jest dotknięte żadną siłą lub siłą w pracy, jest w spoczynku lub porusza się w monotonnym ruchu liniowym. Jednak nie wszystkie prawidłowości można nazwać prawami. Weźmy na przykład stwierdzenie, że każda góra na ziemi ma nie więcej niż 10 km wysokości. To prawda, ale w czysto przypadkowy sposób. Aby regularność aspirowała do nazwy prawa, powinna ona charakteryzować się pewną uniwersalnością i koniecznością. Innymi słowy, prawo naukowe musi obowiązywać w każdym miejscu i czasie.
Na każde zjawisko na świecie wpływa praktycznie nieskończona liczba czynników. Oczywiście, nie jest możliwe uwzględnienie ich wszystkich przy formułowaniu praw naukowych. Dlatego są one ściśle wiążące tylko w pewnych wyidealizowanych warunkach. Jak trafnie ujmuje to filozof Adam Grobler, “idealizacja opiera się na milczącym założeniu, że czynniki, o których prawo milczy, nie mają wpływu na zjawiska, o których mówi prawo” 1. Na przykład prawo swobodnego upadku, głosząc, że w jednorodnym polu grawitacyjnym wszystkie ciała spadają z równym przyspieszeniem, zawiera założenie idealizacyjne, że na tempo upadku nie ma wpływu opór powietrza. Wariantem idealizacji jest klauzula ceteris paribus, często stosowana w ekonomii, co w wolnym tłumaczeniu oznacza “z innymi niezmienionymi czynnikami”. Formuła ta jest rodzajem zastrzeżenia, że skutek przewidziany przez prawo, do którego ma ona zastosowanie, wystąpi tylko wtedy, gdy działanie nie zostanie zakłócone przez nadzwyczajne okoliczności.
Adam Grobler, Metodologia nauk, Znak, Kraków 2006.
“zakres, w jakim “prawa” gospodarcze są niewiarygodne: np. Ustawa Bowleya o stabilności względnego udziału wynagrodzeń; ustawa Long’a o stabilności względnego udziału wynagrodzeń; ustawa Long’a o stabilności udziału siły roboczej w zasobach ludności; ustawa Pareta o stabilności nierówności dochodów; ustawa Denisona o stabilności stopy oszczędności prywatnych; ustawa Colina Clarka o pułapie wydatków rządowych i podatków (25%); Ustawa Clarka o stabilności stosunku własności do dochodów (25%); ustawa Marksa o stabilności stosunku własności do dochodów (25%); ustawa Marksa o spadku realnych wynagrodzeń i/lub spadku wskaźnika zysku (i/lub spadku wskaźnika zysku); ustawa Everybody’s Repeated Law o stabilności stosunku kapitału do produkcji (25%); ustawa Repeated Law on the stability of the capital-to-profit ratio (100%). Gdyby wszystkie te prawa miały być prawami, matka natura byłaby z natury przestępstwem.
Fakt, że niewiele praw ekonomicznych przetrwało próbę czasu, nie oznacza, że takich praw w ogóle nie można sformułować. Jest to po prostu bardzo trudne. Warto jednak podejmować wysiłki, ponieważ prawa ekonomii, takie jak prawa podaży i popytu, są podstawą naszej wiedzy o zjawiskach gospodarczych.”
Samuelson, P. The collected Scientific Papers of Paul. A Samuelson, M.I.T. Press, Cambridge 1966, Za: Mark Blaug, Metodologia ekonomii, PWN, Warszawa 1995.
Adam Grobler, Metodologia nauk, Znak, Kraków 2006.
Samuelson, P. The collected Scientific Papers of Paul. A Samuelson, M.I.T. Press, Cambridge 1966, Za: Mark Blaug, Metodologia ekonomii, PWN, Warszawa 1995.
