W literaturze dotyczącej finansów publicznych podatki zostały sklasyfikowane w różny sposób w zależności od tego, kto za nie płaci, kto ponosi ich ostateczny ciężar, w jakim stopniu ciężar ten może zostać przeniesiony i według różnych innych kryteriów. Podatki są najczęściej klasyfikowane jako bezpośrednie lub pośrednie, przykładem pierwszego rodzaju jest podatek dochodowy, a drugiego podatek od sprzedaży. Istnieje wiele różnic zdań między ekonomistami co do kryteriów rozróżnienia między podatkami bezpośrednimi i pośrednimi i nie jest jasne, do której kategorii powinny należeć niektóre podatki, takie jak podatek dochodowy od osób prawnych lub podatek od nieruchomości. Zwykle mówi się, że podatek bezpośredni to taki, który nie może być przeniesiony przez podatnika na kogoś innego, podczas gdy podatek pośredni może być.
Podatki bezpośrednie
Podatki bezpośrednie to przede wszystkim podatki nakładane na osoby fizyczne (np. osoby fizyczne) i są one zazwyczaj oparte na zdolności płatniczej podatnika mierzonej na podstawie dochodu, konsumpcji lub majątku netto. Poniżej znajduje się opis głównych rodzajów podatków bezpośrednich.
Podatek dochodowy od osób fizycznych jest zwykle pobierany od całkowitego dochodu netto podatnika (którym może być osoba fizyczna, para lub rodzina) przekraczającego określone minimum. Są one również powszechnie dostosowywane w celu uwzględnienia okoliczności wpływających na zdolność do płacenia, takich jak sytuacja rodzinna, liczba i wiek dzieci oraz obciążenia finansowe wynikające z choroby. Podatki są często pobierane według stawek stopniowanych, co oznacza, że stawki te rosną wraz ze wzrostem dochodów. Osobiste zwolnienia dla podatnika i rodziny mogą tworzyć zakres dochodów, który podlega zerowej stawce podatkowej.
Podatek od wartości netto pobierany jest od całkowitej wartości netto osoby, czyli od wartości jej aktywów pomniejszonej o zobowiązania. Podobnie jak w przypadku podatku dochodowego, można wziąć pod uwagę sytuację osobistą podatnika.
Osobiste lub bezpośrednie podatki konsumpcyjne (znane również jako podatki od wydatków lub podatki od wydatków) są zasadniczo nakładane na wszystkie dochody, które nie są przeznaczane na oszczędności. W przeciwieństwie do podatków pośrednich od wydatków, takich jak podatek od sprzedaży, bezpośredni podatek konsumpcyjny może być dostosowany do zdolności płatniczej osoby fizycznej poprzez uwzględnienie stanu cywilnego, wieku, liczby osób pozostających na utrzymaniu itd. Chociaż przez długi czas był atrakcyjny dla teoretyków, ta forma podatku była stosowana tylko w dwóch krajach, w Indiach i na Sri Lance; oba przypadki były krótkie i nieudane. Pod koniec XX wieku „płaski podatek” – który osiąga efekty ekonomiczne podobne do tych, jakie daje bezpośredni podatek konsumpcyjny poprzez zwolnienie większości dochodów z kapitału – został pozytywnie oceniony przez ekspertów podatkowych. Żaden kraj nie przyjął podatku z podstawą w postaci podatku liniowego, chociaż wiele z nich ma podatki dochodowe z jedną tylko stawką.
Podatki w przypadku śmierci przybierają dwie formy: podatku od spadków, gdy przedmiotem opodatkowania jest spadek otrzymany przez osobę dokonującą spadku, oraz podatku od spadku, gdy przedmiotem opodatkowania jest cały majątek pozostawiony przez osobę zmarłą. Podatek od spadków uwzględnia niekiedy sytuację osobistą podatnika, taką jak stosunek podatnika do darczyńcy oraz jego wartość netto przed otrzymaniem spadku. Podatki od spadków są jednak na ogół stopniowane w zależności od wielkości spadku, a w niektórych krajach zapewniają zwolnione z podatku transfery na rzecz małżonka i uwzględniają liczbę spadkobierców. Aby zapobiec obchodzeniu podatku od spadku poprzez zamianę majątku przed śmiercią, systemy podatkowe mogą obejmować podatek od darowizn powyżej pewnego progu dokonanych między żyjącymi osobami (zob. podatek od darowizn). Podatki od darowizn zwykle nie przynoszą dużych dochodów, choćby dlatego, że dużych płatności podatkowych można łatwo uniknąć poprzez planowanie nieruchomości.
Podatki pośrednie
Podatki pośrednie są nakładane na produkcję lub konsumpcję towarów i usług lub na transakcje, w tym przywóz i wywóz. Przykłady obejmują ogólne i selektywne podatki od sprzedaży, podatki od wartości dodanej (VAT), podatki od wszelkich aspektów produkcji lub wytwarzania, podatki od czynności prawnych oraz cła lub należności przywozowe.
Ogólne podatki od sprzedaży to opłaty, które są nakładane na znaczną część wydatków konsumpcyjnych. Ta sama stawka podatkowa może być stosowana do wszystkich pozycji podlegających opodatkowaniu, lub różne pozycje (takie jak żywność lub odzież) mogą podlegać różnym stawkom. Podatki jednostopniowe mogą być pobierane na poziomie detalicznym, jak ma to miejsce w Stanach Zjednoczonych, lub na poziomie przedsprzedaży detalicznej (tzn. produkcji lub sprzedaży hurtowej), jak ma to miejsce w niektórych krajach rozwijających się. Wieloetapowe podatki są stosowane na każdym etapie procesu produkcji i dystrybucji. Podatek VAT, który zyskał na popularności w drugiej połowie XX wieku, jest powszechnie pobierany poprzez umożliwienie podatnikowi odliczenia kredytu na podatek zapłacony od zakupów od zobowiązań z tytułu sprzedaży. Podatek VAT w dużej mierze zastąpił podatek obrotowy – podatek na każdym etapie łańcucha produkcji i dystrybucji, bez ulgi dla podatku zapłaconego na poprzednich etapach. Skumulowany efekt podatku obrotowego, powszechnie znany jako kaskada podatkowa, zniekształca decyzje gospodarcze.
Chociaż są one zazwyczaj stosowane do szerokiej gamy produktów, podatki od sprzedaży czasami zwalniają z podatku artykuły pierwszej potrzeby, aby zmniejszyć obciążenie podatkowe gospodarstw domowych o niskich dochodach. Dla porównania, akcyzy są nakładane tylko na określone towary lub usługi. Podczas gdy niektóre kraje nakładają akcyzy i cła na prawie wszystko – od artykułów pierwszej potrzeby, takich jak chleb, mięso i sól, po towary nie pierwszej potrzeby, takie jak papierosy, wino, likier, kawa i herbata, po luksusy, takie jak biżuteria i futra – na ograniczoną grupę produktów – napoje alkoholowe, wyroby tytoniowe i paliwa silnikowe – większość dochodów z akcyzy przynosi większość krajów. We wcześniejszych wiekach podatki od dóbr trwałego użytku były nakładane na towary luksusowe, takie jak fortepiany, konie wierzchowe, powozy i stoły bilardowe. Obecnie głównym obiektem opodatkowania towarów luksusowych jest samochód, głównie dlatego, że wymogi rejestracyjne ułatwiają administrowanie podatkiem. Niektóre kraje nakładają podatki na gry hazardowe, a państwowe loterie mają efekty podobne do akcyzy, przy czym „take” rządu jest w rzeczywistości podatkiem od hazardu. Niektóre kraje nakładają podatki na surowce, towary pośrednie (np. olej mineralny, alkohol) oraz maszyny.
Niektóre akcyzy i opłaty celne są specyficzne – tzn. są pobierane na podstawie liczby, wagi, długości, objętości lub innych specyficznych cech opodatkowanego towaru lub usługi. Inne akcyzy, takie jak podatki od sprzedaży, są naliczane ad valorem od wartości towaru mierzonej przez cenę. Podatki od czynności prawnych są pobierane od emisji akcji, sprzedaży (lub przeniesienia) domów i gruntów oraz od transakcji giełdowych. Ze względów administracyjnych często przybierają one formę opłat skarbowych, tzn. dokument prawny lub handlowy jest stemplowany w celu oznaczenia zapłaty podatku. Wielu analityków podatkowych uważa podatki stemplowe za podatki uciążliwe; są one najczęściej spotykane w krajach słabiej rozwiniętych i często bagatelizują transakcje, do których są one stosowane.
