Zarządzanie ryzykiem finansowym

Zarządzanie ryzykiem finansowym – dziedzina zarządzania zajmująca się tworzeniem wartości firmy poprzez odpowiednie użytkowanie określonych instrumentów finansowych w celu ograniczenia ryzyka finansowego i kredytowego dla przedsiębiorstwa.

CELE I ZADANIA

Zarządzanie ryzykiem polega na podejmowaniu decyzji i realizacji działań prowadzących do osiągnięcia przez organizację akceptowalnego poziomu ryzyka. W praktyce zarządzanie ryzykiem utożsamiane jest z procesami diagnozy i sterowania ryzykiem, których celem jest intencjonalne zapewnienie stabilnych wyników finansowych oraz stworzenie odpowiednich uwarunkowań dla dalszego rozwoju. W uproszczeniu proces składa się z czterech następujących po sobie etapów:

• identyfikacji ryzyka,
• pomiaru ryzyka,
• sterowania ryzykiem
• monitorowania i kontroli ryzyka.

Według międzynarodowej normy ISO 31000:2009 oraz polskiej normy PN-ISO 31000:2012, zarządzanie ryzykiem to skoordynowane działania dotyczące kierowania i nadzorowania organizacją w odniesieniu do ryzyka. Z pojęciem zarządzania ryzykiem związany jest nieodłącznie proces zarządzania ryzykiem – czyli systematyczne stosowanie polityk, procedur i praktyk zarządzania do działań w zakresie komunikacji, konsultacji, ustanawiania kontekstu, oraz identyfikowania, analizowania, ewaluacji, postępowania z ryzykiem, monitorowania i przeglądu ryzyka.

W przypadku ryzyka finansowego, w największym stopniu są nim obarczone tzw. megaprojekty, czyli projekty o bardzo dużej skali, zwykle przeprowadzane w długim okresie. Wtedy różne rodzaje ryzyka finansowego są najbardziej dotkliwe i niebezpieczne dla przedsiębiorstwa.

GŁÓWNE ASPEKTY (PRZEDMIOT I PODMIOT ZARZĄDZANIA)

Zarządzanie ryzykiem finansowym to część działań w zakresie zarządzania ryzykiem w przedsiębiorstwie, polegająca na identyfikacji ryzyka, jego pomiarze i ocenie oraz na planowaniu działań z nim związanych. Zarządzający ryzykiem koncentrują się na używaniu instrumentów finansowych w określony sposób i w określonym momencie w celu ograniczenia wystawienia przedsiębiorstwa na ryzyko, które może okazać się dla niego bardzo kosztowne.

RODZAJE RYZYKA FINANSOWEGO

Praktycznie każda działalność gospodarcza jest związana z ryzykiem. Ryzyko jest wskaźnikiem stanu lub zdarzenia, które może prowadzić do strat. Jest ono proporcjonalne do prawdopodobieństwa wystąpienia tego zdarzenia i do wielkości strat, które może spowodować.

Z punktu widzenia działalności przedsiębiorstwa możemy wyróżnić trzy rodzaje ryzyka:

• biznesowe – np. ryzyko silnej konkurencji, ryzyko utraty reputacji,
• operacyjne – np. ryzyko niedostatecznych kwalifikacji pracowników, ryzyko związane z klęskami żywiołowymi,
• finansowe – np. ryzyko walutowe, ryzyko stopy procentowej, ryzyko utraty płynności, ryzyko związane z inflacją, ryzyko kredytowe (np. ryzyko niewypłacalności kontrahentów).

Czasami ryzyko kredytowe jest wyodrębniane jako oddzielny, czwarty obszar ryzyka przedsiębiorstwa.

Ryzyko stopy procentowej

Ryzyko stopy procentowej to ryzyko związane ze zmiennością stopy procentowej. Jest ryzykiem spekulacyjnym, co oznacza, że może mieć wpływ zarówno pozytywny, jak i negatywny. Wynika ze zmienności rynków finansowych i przejawia się w zmianach cen pieniądza. Ryzyko to w odniesieniu do przedsiębiorstwa oznacza, że jest ono narażone na zmiany wartości aktywów, jak i zobowiązań na skutek zmian stóp procentowych. Takie zmiany mają wpływ na wartość kapitału własnego, a więc na wartość przedsiębiorstwa. W skrajnym przypadku zmiany stóp procentowych mogą prowadzić do niewypłacalności przedsiębiorstwa, jeśli wartość zobowiązań przekroczy wartość aktywów.

Istnieją dwa podstawowe rodzaje ryzyka stopy procentowej: ryzyko zmiany ceny oraz ryzyko reinwestowania. Ryzyko zmiany ceny związane jest z procesem sprzedaży papierów wartościowych. Zmiana stopy procentowej ma wpływ na zmianę ceny transakcyjnej. Przedsiębiorstwo może wtedy nie osiągnąć zakładanej stopy zwrotu z inwestycji w papiery wartościowe lub nie zebrać zakładanej kwoty w przypadku sprzedaży własnych papierów wartościowych. Ryzyko reinwestowania polega na wahaniach stopy reinwestowania, co również może wpłynąć negatywnie na stopę dochodu z inwestycji.

Ryzyko walutowe

Ryzyko walutowe (ryzyko kursowe) to ryzyko związane z możliwością wahań kursu jednej waluty w stosunku do innej.

W praktyce można wyróżnić dwa rodzaje tego ryzyka:

• ryzyko transakcyjne – (ang. transaction risk) występujące w przypadku zawierania transakcji rozliczanej w innej walucie niż waluta krajowa danego przedsiębiorstwa;
• ryzyko księgowe – (ang. accounting risk) wynikające z możliwości zmiany wyceny aktywów lub pasywów, których cena jest wyrażona w innej walucie niż waluta, w której dane przedsiębiorstwo prowadzi księgi.

Ryzyko utraty płynności

Płynność finansowa to zdolność firmy do spłacania bieżących zobowiązań (płatnych do 1 roku) oraz do dokonywania zakupów wszelkiego rodzaju towarów i usług. Od płynności zależy czy w terminie wypłacane jest wynagrodzenie pracownikom, zobowiązania dostawcom za dobra i usługi oraz czy firma jest w stanie dokonać zakupów dóbr i usług, kiedy są one potrzebne do zaspokojenia własnych potrzeb.

Uważa się ze płynność finansowa jest równie ważną cechą jak osiągany zysk przez przedsiębiorstwo. Gdy przedsiębiorstwo wykazuje zysk, ale nie ma zdolności do spłaty krótkoterminowych zobowiązań, zmuszone jest ono do ogłoszenia upadłości. Brak płynności nie pozwala firmie dalej prosperować, gdyż brak jest środków na wywiązywanie się z umów.

Ryzyko inflacji (ryzyko inflacyjne)

Inflacja oznacza zmniejszająca się siłę nabywcza kapitału – w przypadku inflacji dochód z inwestycji jest coraz mniejszy, a wzrost kosztów utrzymania coraz większy. Ryzyko inflacji oznacza niepewność zakładanej stopy zwrotu z inwestycji.

Ryzyko kredytowe

Pod pojęciem ryzyka kredytowego rozumie się prawdopodobieństwo nie wypełnienia przez kontrahenta warunków jednego lub wielu kontraktów z powodu niemożności wywiązania się ze zobowiązań finansowych. Inna definicja mówi, iż ryzyko kredytowe to ryzyko zmian wartości kapitału własnego (zysków, przepływów pieniężnych) przedsiębiorstwa na skutek zmian zdolności kredytowej jego dłużników. Zmiany takie, w szczególności bankructwo, powodują zmiany wartości przyszłych przepływów pieniężnych kwoty długu oraz stopy zwrotu). W efekcie zmianie ulega wartość kapitału własnego, co oznacza również zmianę wartości przedsiębiorstwa.

METODY POMIARU RYZYKA

Zarządzający mogą wpływać na tworzenie wartości dla właścicieli przedsiębiorstwa poprzez odpowiednie zarządzanie ryzykiem finansowym. Ich głównym zadaniem jest określenie, jakie rodzaje ryzyka będą bardziej opłacalne dla przedsiębiorstwa. Koncepcje zarządzania ryzykiem finansowym zmieniają się stosunkowo dynamicznie. Dotyczy to zwłaszcza firm działających na rynkach różnych krajów.

Metodami, najczęściej stosowanymi w Polsce były do niedawna analiza ekonomiczna i finansowa. Jednak coraz częściej do pomiaru ryzyka używa się analiz odchyleń od oczekiwanych wartości.

Najpopularniejsze metody pomiaru ryzyka:

• analiza odchyleń stóp zwrotu,
• analiza odchyleń cen,
• analiza poziomu bezpieczeństwa – polegająca na wyliczeniu prawdopodobieństwa spadku stopy zwrotu poniżej założonego poziomu,
• analiza poziomu aspiracji – polegająca na wyliczeniu prawdopodobieństwa osiągnięcia zakładanego poziomu stopy zwrotu,
• wartość zagrożona ryzykiem – ang. Value at Risk, miara o jaką wartość rynkowa aktywa lub portfela aktywów może się zmniejszyć przy określonych założeniach, w ustalonym czasie i z zadanym prawdopodobieństwem.

Value at Risk

Value at Risk (VaR) to najczęściej wykorzystywana metoda pomiaru ryzyka. VaR jest powszechnie stosowana przez banki, firmy ubezpieczeniowe i przedsiębiorstwa zaangażowane w handel międzynarodowy. Metoda ta pozwala na pomiar ryzyka w określonym momencie i dostarcza istotnych informacji przy podejmowaniu decyzji.

VaR to miara powstała przy opracowaniu systemu pomiaru ryzyka w J.P. Morgan na początku lat 90. System ten polegał na pomiarze ryzyka we wszystkich częściach organizacji i przeliczeniu wszystkich ryzyk na jedną miarę. Miara ta została oparta o analizę odchyleń zwrotów z danych instrumentów finansowych oraz zależności między nimi. Po publikacji systemu RiskMetrics przez J.P. Morgan, VaR stała się miarą powszechnie używaną w zarządzaniu ryzykiem finansowym, nie tylko w instytucjach finansowych.

Termin Value at Risk może oznaczać:

• maksymalną sumę środków, którą przedsiębiorstwo może stracić w określonym czasie, z określonym prawdopodobieństwem,
• zespół procedur statystycznych i matematycznych, pozwalających na obliczenie kwoty narażonej na ryzyko,
• zestaw procedur wykorzystywanych do kompleksowej oceny ryzyka,
• podejście do zarządzania ryzykiem, wykorzystujące VaR jako narzędzie do jego pomiaru.

Mimo stosunkowo dużej dokładności tej metody, jej ograniczeniem jest to, że wykorzystuje dane dotyczące przeszłych zdarzeń do oceniania zdarzeń przyszłych. Przy tym założeniu, duże zmiany na rynku (np. zmiana cen) mogą spowodować znacznie większe straty niż zostanie to założone na podstawie VaR.

OGRANICZANIE RYZYKA

Oprócz pomiaru i monitorowania ryzyka, przedsiębiorstwo ma również możliwość zabezpieczenia się przed nim stosując różnego typu ubezpieczenia i instrumenty pochodne.

Ubezpieczenia finansowe

Ubezpieczenie to jedne ze sposobów ograniczenia ryzyka finansowego. Do ubezpieczeń finansowych zaliczamy ubezpieczenia kredytów i gwarancje ubezpieczeniowe.

Do ubezpieczeń kredytów zaliczamy:

1. Ubezpieczenia kredytów finansowych (stosowane przez instytucje finansowe, głównie banki):
   • hipoteczne,
   • na działalność gospodarczą,
   • ubezpieczenia kart kredytowych.
2. Ubezpieczenia kredytów towarowych:
   • kupieckie – ubezpieczenie dostawcy od nieterminowej lub niepełnej spłaty należności z kredytu kupieckiego,
   • eksportowe – ubezpieczenie przedsiębiorstw krajowych od strat spowodowanych przez realizację kontraktu eksportowego,
   • faktoringowe – ubezpieczenie wierzytelności niezapłaconych przez dłużnika,
   • leasingowe – ubezpieczenie należności niespłaconych przez leasingobiorcę,
   • sprzedaży ratalnej – ubezpieczenie należności ratalnych niespłaconych przez klienta.

Do gwarancji ubezpieczeniowych zaliczamy m.in. gwarancje zapłaty wadium, spłaty należności, należytego wykonania kontraktu, należności celno-podatkowych.

Instrumenty pochodne

Instrumenty pochodne to instrumenty zależne od innych (bazowych) instrumentów finansowych. Cechą charakterystyczną instrumentów pochodnych jest to, że dotyczą przyszłej daty i przyszłej ceny, ponieważ zawierane są wcześniej. Instrumentem bazowym mogą być akcje, obligacje, wysokość stopy procentowej, wartość indeksu giełdowego, a także tak nietypowe wskaźniki jak liczba dni słonecznych, wielkość opadu śniegu, czy deszczu – wykorzystywane w derywatach pogodowych, używanych przez firmy lub inwestorów indywidualnych do redukcji ryzyka związanego z nieoczekiwanymi zmianami czynników pogodowych.

Instrumenty pochodne można podzielić na dwie grupy:

• o ryzyku symetrycznym – kontrakty terminowe, mogą to być kontrakty typu forward i futures oraz swapy,
• o ryzyku niesymetrycznym – opcje, warranty, obligacje zamienne.

Niesymetryczność ryzyka w opcjach polega na tym, że z jednej strony możemy zarobić nieograniczoną kwotę pieniędzy ryzykując znaną z góry kwotę kapitału (zapłaconą premię opcyjną w przypadku nabycia opcji kupna lub sprzedaży) lub zarobić z góry ustaloną kwotę pieniędzy (otrzymaną premię opcyjną) ryzykując możliwość poniesienia nieograniczonej straty (wystawiając opcję kupna bądź sprzedaży.

Bardziej przejrzystym podziałem, może być podział na instrumenty:

• zależne od premii za ryzyko – zależą od różnicy pomiędzy stopą zwrotu z realizowanej inwestycji, a stopą zwrotu z inwestycji bez ryzyka. Im większa różnica, tym większe ryzyko dla przedsiębiorstwa;
• zależne od możliwości uchylenia warunków – zależą od prawdopodobieństwa niezrealizowania warunków kontraktu przez kontrahenta. Im wyższe prawdopodobieństwo, tym wyższe ryzyko dla przedsiębiorstwa.

Podstawowymi instrumentami pochodnymi, wykorzystywanymi do zabezpieczania ryzyka są opcje i kontrakty terminowe. Innymi, nieco rzadziej wykorzystywanymi instrumentami są swapy i warranty subskrypcyjne.

Opcje

Opcja daje jej posiadaczowi (nabywcy) prawo, lecz nie obowiązek, do nabycia lub sprzedaży danego dobra po z góry określonej cenie. W przeciwieństwie do nabywcy, sprzedający opcję (wystawca) jest zobowiązany do sprzedania lub zakupu danego dobra od nabywcy opcji, jeżeli ten uzna, że zechce z posiadanego prawa skorzystać (czyli uzna wykonanie opcji za opłacalne). W praktyce opcja zostaje zrealizowana, jeśli przewidywana przez nią cena jest lepsza niż cena oferowana na wolnym rynku w danym czasie. Zysk nabywcy opcji jest wówczas równy różnicy między ceną rynkową, a ceną realizacji opcji.

Główny podział opcji wygląda następująco:

1. Opcje na rynku regulowanym:
   • opcje na akcje,
   • opcje na towary,
   • opcje na obligacje i stopę procentową,
   • opcje na indeksy,
   • opcje na kontrakty futures.
2. Opcje na rynku nieregulowanym (OTC):
   • opcje na stopę procentową,
   • opcje na walutę,
   • opcje na swapy.

Kontrakty terminowe

Kontrakty terminowe to rodzaj transakcji finansowych, w których przedmiotem obrotu nie są fizyczne przedmioty bądź papiery wartościowe lecz umowy (kontrakty) na transakcje, które zostaną wykonane w przyszłości. Cena produktu, o którym jest mowa w kontrakcie, jest określana już w momencie zawarcia umowy.

Do kontraktów terminowych zaliczamy:

• futures – instrument finansowy, będący rodzajem umowy, zawartej pomiędzy kupującym (sprzedającym) a giełdą lub izbą rozliczeniową, w której sprzedający zobowiązuje się sprzedać określony instrument bazowy za ściśle określoną cenę w ściśle określonym terminie.
• forward – instrument finansowy, transakcja terminowa, polegająca na kupnie lub sprzedaży danego zasobu. Kurs po jakim zostanie dokonana transakcja oraz wielkość transakcji zostają ustalone w dniu jej zawarcia, natomiast fizyczna dostawa zasobów musi nastąpić w ściśle określonym dniu w przyszłości.
• FRA (ang. Forward Rate Agreement) – umowa, w ramach której dwaj kontrahenci ustalają wysokość stopy procentowej, która będzie obowiązywała w przyszłości dla określonej kwoty wyrażonej w walucie transakcji dla z góry ustalonego okresu.

Swapy

Swap to umowa pomiędzy dwoma podmiotami na wymianę przyszłych przepływów pieniężnych. Umowa ta określa, jak ma wyglądać rozliczenie oraz kiedy uzgodnione przepływy mają nastąpić. Swap może polegać na umowie między dwoma podmiotami, w której płatność o oprocentowaniu zmiennym zamieniana jest na płatność o oprocentowaniu stałym.

Rozpatrując rodzaje swapów w zależności od instrumentu bazowego, możemy wyróżnić swapy:

• procentowe,
• walutowe,
• walutowo-procentowe,
• towarowe,
• oparte na papierach wartościowych,
• oparte na standingu kredytowym,
• oparte na indeksach.

Warrant subskrypcyjny

Warrant subskrypcyjny to dokument często dołączany do akcji lub obligacji dający posiadaczowi ograniczone lub nieustające prawo kupna papierów wartościowych lub innych aktywów po ustalonej cenie lub prawo do subskrypcji przyszłych emisji obligacji tego samego emitenta.

KLUCZOWE ROLE

Za zarządzanie ryzykiem finansowym w przedsiębiorstwie odpowiada najczęściej dyrektor finansowy. W wielu dużych przedsiębiorstwach, w strukturze organizacyjnej tworzone są specjalne działy odpowiedzialne za zarządzanie ryzykiem, również finansowym.