Budżet państwa, prognozowany przez rząd w zakresie jego wydatków i dochodów na określony okres czasu. W finansach krajowych okresem objętym budżetem jest zazwyczaj rok, znany jako rok finansowy lub budżetowy, który może, ale nie musi odpowiadać rokowi kalendarzowemu. Słowo „budżet” pochodzi od dawnego francuskiego bougette („mały woreczek”). Kiedy brytyjski kanclerz skarbu państwa sporządza swoje roczne sprawozdanie finansowe, mówi się, że „otwiera” swój budżet, lub zbiór dokumentów i rachunków.
Rola budżetu państwa
Tradycyjne funkcje
Rządowe instytucje budżetowe na Zachodzie powstały w dużej mierze w wyniku walki o władzę między organami ustawodawczymi i wykonawczymi. Wraz z upadkiem systemu feudalnego konieczne stało się, aby królowie i książęta pozyskiwali środki na swoje przedsięwzięcia z podatków, a nie z opłat. Wraz z zanikiem starych obligacji feudalnych, podatnicy domagali się konsultacji przed opodatkowaniem.
Dotyczyło to tylko podatków, a nie wydatków. Przez wieki Parlament wydawał się zadowolony z ograniczenia kwot, jakie pobierał suweren, pozwalając mu wydawać pieniądze zgodnie z jego upodobaniami. Dopiero po kulminacji kontrowersji XVII w., kiedy to chwalebna rewolucja (1688-89) i ustawa o prawach rozszerzyła swoje obawy z opodatkowania na kwestię kontroli wydatków.
Historie wielu krajów zwróciły się ku kryzysom finansowym. Na przykład we Francji walka między monarchią a szlachtą o kontrolę dochodów podatkowych była jedną z przyczyn rewolucji 1789 roku, która doprowadziła do obalenia zarówno monarchii, jak i szlachty.
Z kontrowersji wyewoluował także amerykański system budżetowy. W początkowym okresie istnienia republiki doszło do sporu między Aleksandrem Hamiltonem a Tomaszem Jeffersonem, co do zakresu swobody, jaką powinien dysponować organ wykonawczy w wydatkowaniu środków publicznych. Zwycięstwo Jeffersona umożliwiło Kongresowi potwierdzenie jego autorytetu poprzez określenie środków na tyle konkretnych, by utrudnić działania władzy wykonawczej. Gdyby zwyciężył Hamilton, skarb państwa uzyskałby nadzwyczajną władzę zarówno w stosunku do Kongresu, jak i prezydenta.
Nowoczesne funkcje
W XX wieku duża część działalności gospodarczej jest kontrolowana, bezpośrednio lub pośrednio, przez różne szczeble władzy (federalny, centralny, państwowy, lokalny itp.). W związku z tym budżet przejął szereg innych funkcji, jak również proste monitorowanie całkowitych dochodów i wydatków rządu. Programy wydatków są obecnie szczegółowo planowane, ale sama skala wydatków publicznych stwarza poważne problemy z kontrolą, a w różnych krajach wypróbowano różne systemy kontroli. Opodatkowanie jest wykorzystywane nie tylko do zwiększania dochodów, ale także do redystrybucji dochodów oraz do zachęcania lub zniechęcania do pewnych działań. Zaciąganie przez rząd pożyczek w celu sfinansowania powtarzających się deficytów lub wojen jest tak znaczące, że polityka budżetowa ma istotny wpływ na rynki kapitałowe oraz ogólnie na odsetki i kredyt. Ponieważ budżet jest obecnie tak ważny dla gospodarek krajowych, opracowano szereg różnych procedur podejmowania decyzji o strukturze budżetu, które znacznie różnią się w poszczególnych krajach. W niektórych, na przykład w Wielkiej Brytanii, większość planowania jest prowadzona w tajemnicy przez ministrów i urzędników służby cywilnej, a debata publiczna i parlamentarna jest minimalna; w innych, na przykład w Stanach Zjednoczonych, trwa długa debata, podczas której budżet może być znacznie zmieniony. Poszczególne szczeble władzy komplikują proces budżetowy różnymi sferami wpływów i kontroli nad poszczególnymi pozycjami wydatków.
Doszło również do wykorzystania budżetu do realizacji konkretnych celów polityki gospodarczej. Długo uznawano, że zaciąganie pożyczek przez rząd może mieć istotny wpływ na resztę gospodarki. Wraz ze wzrostem skali działalności rządowej postrzegano, że poziom wydatków i podatków ma istotny bezpośredni wpływ na łączny popyt na towary i usługi w gospodarce. Zwiększyło to możliwość, że poprzez zmianę tych poziomów rząd może wykorzystać swoją politykę fiskalną do osiągnięcia pełnego zatrudnienia i zmniejszenia wahań gospodarczych. Ta funkcja stabilizacyjna była wykorzystywana przez wiele krajów, z różnym stopniem powodzenia, do rozszerzania gospodarki w celu wyjścia z recesji i kontrolowania presji inflacyjnej. W Wielkiej Brytanii, na przykład, powojenna polityka wiązała się z sekwencją „stop-go” ruchów rządu na rzecz stabilizacji; niestety często zdarzały się one zbyt późno i miały niezamierzone efekty destabilizujące.
Oprócz wpływu na całą gospodarkę, budżet może mieć znaczące (zamierzone i niezamierzone) skutki w konkretnych obszarach. Podatki wpływają na zachęty do pracy lub konsumpcji, podczas gdy podatki, świadczenia i wydatki wpływają na dystrybucję dochodów. W ten sposób budżety, w szczególności te, które powodują poważne zmiany, mają znaczący wpływ zarówno polityczny, jak i gospodarczy.
