Dwuosobowy model rynku jest bardzo użyteczną i realistyczną metodą ilustrowania wielu zjawisk gospodarczych. Prawa, które można opisać, odnoszą się nie tylko do zdarzeń pomiędzy dwoma osobami, ale także do bardziej złożonych struktur społecznych.
Schemat dwuosobowej wymiany – określanej również jako model Robinsona i piątkowy (inspirowany powieścią Daniela Defoego “Przypadki Robinsona Crusoe”) – poszerza wizję autystycznej wymiany, czyli jednoosobowej wymiany przez dodatkowego człowieka. Pozwala to wzbogacić analizę ekonomiczną o stronę ludzkiej interakcji ze światem zewnętrznym, czyli relacje międzyludzkie konfrontujące dwie odrębne ludzkie wola.
W przypadku samowystarczalności jednej osoby, “wymiana” to każda interakcja z otoczeniem, która daje działającemu człowiekowi to, czego potrzebuje kosztem pewnych wysiłków. Wprowadzenie drugiej osoby oznacza możliwość współpracy w strukturach społecznych.
Działanie w społeczeństwie nie jest tak proste (z teoretycznego punktu widzenia) jak manipulowanie środowiskiem, które nie wyraża swojej woli. Model wymiany z definicji traktuje jedynie o stosunkach dobrowolnych, w których dwie strony stawiają się na równi – a więc ich prawa są takie same.
Dodatkowo zakłada się, że istnieją prawa majątkowe, które oddzielają towary należące do jednej ze stron i których pozbawienie bez uprzedniej zgody właściciela byłoby postrzegane jako szkoda dla właściciela. Bez praw majątkowych wymiana nie jest możliwa, ponieważ nie ma przedmiotu wymiany, czyli dóbr materialnych, które strony mogą zbyć. W wyjątkowych okolicznościach takie mienie stanowi majątek niematerialny, jeżeli jest postrzegane przez obie strony umowy jako możliwe do oddzielenia od środowiska i przekazania, np. na nośniku danych (nie jest to możliwe nawet w przypadku wewnętrznych wrażeń, uczuć itp.)
Taka konstrukcja relacji społecznej determinuje, że aby działania stron były spójne, muszą one komunikować się ze sobą. Może się tak zdarzyć, gdy dostrzegają zbieżność swoich potrzeb, na przykład gdy posiadają pewne dobra i bardziej potrzebują dóbr drugiej strony.
Należy zauważyć, że mamy do czynienia z konwergencją składającą się z konkretnego przypadku o różnych potrzebach. Jeśli osoba A ma dobro a i chce dobra b, które ma osoba B, to aby móc handlować, A musi cenić dobro a mniej niż dobro b. Jednocześnie druga osoba, B, musi cenić dobro przeciwnie – tzn. dobro a wyżej niż dobro, które ma. b. Dopiero wtedy wymiana nastąpi dobrowolnie.
Jeśli obie osoby są zadowolone z tego, co mają, wymiana nie będzie miała miejsca – tak samo jak gdyby A była zadowolona z tego, co ma, a B nie chce i nie chce się wymieniać. B może być dobry w takiej sytuacji, i to tylko przez akt agresji, czyli przez przejęcie majątku A. Ale wtedy nie będzie to wymiana dwuosobowa, ale autystyczna, w której B wprowadza do swoich relacji z A nierówną (hegemoniczną) relację praw.
Nie oznacza to, że obie strony giełdy działają na rzecz osiągnięcia tylko jednego wspólnego celu. Wręcz przeciwnie, ich cele są rozbieżne. Wspólnota jest widoczna w tej części ich działania, która jest celem wymiany, tj. poprawa sytuacji obu stron po wymianie. Choć indywidualne aspiracje były pozornie sprzeczne, zostały one zrealizowane jedynie dzięki istnieniu wspólnoty (i podziałowi pracy w jej obrębie). Co więcej, wspólnota pogłębia się, gdyż strony wymiany zacieśniają współpracę i poprawiają podział zadań.
Dwuosobowy model wymiany służy do analizy takich podstawowych cech transakcji między dwiema osobami, jak kwestia wyceny ich przedmiotu (tj. indywidualnych preferencji), a także rola umowy czy użyteczność towarów. Pozwala zilustrować konto marginalne, pozwala badać relacje pomiędzy kupującym a sprzedającym, pomiędzy producentami na kolejnych etapach produkcji oraz daje wgląd w ustalenia pomiędzy właścicielami czynników produkcji pierwotnej a producentami. Handel między dwiema osobami jest podstawą wszystkich relacji, które można znaleźć w transakcjach rynkowych w całym społeczeństwie.
Dwuosobowy model wymiany zazwyczaj nie wprowadza pieniądza, ponieważ nie ma takiej potrzeby. W gospodarce dwuosobowej może on pełnić jedynie rolę jednostki rozliczeniowej w ramach barteru, tj. wyłącznie giełdy towarowej. Niemniej jednak jest ona również przydatna w takiej sytuacji, ponieważ pozwala stronom wzajemnie kontrolować swoje zobowiązania. Na przykład, jeśli w piątek wypożyczy 5 ryb Robinsonowi i Robinsonowi tymczasowo nie jest w stanie zapłacić wędkami, zamiast tego – jako zobowiązanie do późniejszej “wypłaty” we własnych wędkach produkcyjnych – przyjmie 5 jednostek monetarnych po z góry określonym kursie wymiany ryb na wędki i ryb lub wędek do jednostek monetarnych. Walutą mogą być również ryby lub wędki.
Nawet w najbardziej złożonym współczesnym społeczeństwie podstawą stosunków międzyludzkich są umowy dwustronne lub umowy, które można zredukować do umów dwustronnych. Każda relacja umowna pomiędzy wieloma osobami jest w rzeczywistości relacją pomiędzy nimi a sobą w umowie. Na przykład, zawierając umowę współwłasności ziemi, musimy umownie określić sposób zbycia tej nieruchomości oraz udział każdej osoby, która jest stroną umowy w zbyciu tej nieruchomości. Wynika to z faktu, że fizycznie dana nieruchomość materialna lub jej część może zostać zbyta (sprzedaż, przekazanie, użytkowanie, konsumpcja itp.) tylko jedna osoba na raz. Stosunek umowny tej jednostki z innymi stronami umowy staje się jednocześnie stosunkiem tych innych osób z tą jednostką. Wszystkie z nich de facto indywidualnie zawarły umowę z pozostałymi stronami.
Dwuosobowy model wymiany jest narzędziem intelektualnym, abstrakcyjną ilustracją wydarzeń, których podstawowe elementy badacz zna już w momencie sporządzania projektu. Jest to przydatne, jeśli analityk jest w stanie utrzymać dyscyplinę intelektualną i nie wyciągać wniosków wykraczających poza ten sposób myślenia. W takiej sytuacji staje się narzędziem ułatwiającym wyobrażenie sobie wielu zjawisk ekonomicznych i ułatwiającym dostęp do ich wyjaśnień. Oczywiście złożoność niektórych zdarzeń wykracza daleko poza model dwuosobowy. Na przykład, trudno jest w pełni opisać niezwykle złożoną współczesną gospodarkę pieniężną z jej pomocą. Jednak nawet takie zjawiska makroekonomiczne opierają się na dwuosobowych wymianach i nadal obowiązują wszystkie podstawowe prawa ekonomii, o ile są właściwie nakreślone.
