Historia handlu jest tak długa, jak historia ludzkości. Wraz z rozwojem cywilizacji zmieniały się też systemy handlowe. W ciągu tysięcy lat wymiana handlowa z najprostszej, sąsiedzkiej – towaru za towar rozrosła się do potężnej machiny z udziałem banków i zastosowaniem Internetu, napędzającej światową gospodarkę.
Początki handlu
Ludzie pierwotni nie znali pieniądza. Handel odbywał się na zasadzie wymiany. Wszystko, co przedstawiało jakąś wartość, było towarem – żywność, tkaniny, narzędzia, itp. Wymiana odbywała się w obrębie danej społeczności. Na obszarach, gdzie uprawiano zboża, ziarno stało się środkiem płatniczym; o tyle wygodnym, że można było je przesypywać i w ten sposób ustalać „cenę”. Natomiast na terenach, gdzie wiodącą dziedziną była hodowla, środkiem płatniczym były zwierzęta gospodarskie. Homer opisywał w „Iliadzie”, że równowartość zbroi stanowiło dziewięć wołów.
W dawnej Polsce dość długo środkiem płatniczym była sól, a także miód oraz skóry. Z czasów, kiedy sól pełniła rolę pieniądza, wywodzi się powiedzenie o „słonym płaceniu”. Nie płacono jednak solą sypką, a w grudach, zwanych kruszami.
Kolejnym etapem rozwoju handlu było wprowadzenie na Bliskim Wschodzie metali jako środka płatniczego. Początkowo płacono bryłkami metali – żelaza, miedzi i jej stopów, później srebra i złota. Z czasem zaczęto z metali odlewać różne przedmioty, użytkowe lub ozdobne, które zastąpiły metalowe bryłki, np. pierścienie, siekiery czy dzidy. Takie przedmioty odkrywali archeolodzy w skrzyniach, odnajdywanych podczas prac wykopaliskowych.
Nie sposób było natomiast sprawdzić na miejscu autentyczności np. złota. Dlatego handlujący zaczęli wybijać na kawałkach metalu swoje sygnatury, świadczące o odpowiednim ciężarze i prawdziwości.
Pierwsze pieniądze
W starożytności handel rozwinął się przede wszystkim w Fenicji, a zwłaszcza w miastach Byblos, Sydon, Tyr i Ugarit. Fenicjanie przez wiele lat byli uważani za wynalazców monet. Z całą pewnością stworzyli system rozliczeń w postaci tabliczek, produkowali też brąz i odlewali z niego różne przedmioty, stąd hipoteza o biciu monet. Tymczasem najstarsza obecnie odnaleziona bryłka stopu złota i srebra (zwanego elektronem) nosi sygnaturę złotnika z Efezu, pochodzi z VII wieku p.n.e., a więc z okresu, kiedy wynaleziono monety. Pierwsze monety z VII wieku p.n.e. pochodzą nie z Fenicji, a z Lidii, na której terytorium znajdował się Efez (dzisiejsza Turcja). Natomiast w Indiach i Chinach wynaleziono pieniądze zupełnie niezależnie i znacznie dawniej. Prawdopodobnie drobnymi monetami miedzianymi posługiwano się tam już u progu pierwszego tysiąclecia p.n.e.
W Polsce monety bito od początku istnienia państwowości; znane są denary Mieszka I, wykonane prymitywną techniką z rozklepanego cienko srebra, z którego wycinano krążki i odbijano na nich stemple. Denary były bite także przez kolejnych władców – Bolesławów: Chrobrego, Śmiałego i Krzywoustego. Kazimierz Wielki wprowadził grosz krakowski, a pierwszy pieniądz, nazwany polskim złotym, wybity był przez Zygmunta Augusta w 1564 roku ze… srebra.
Pieniądze papierowe
Pierwsze banknoty pojawiły się w Chinach w X wieku. Miały ograniczoną ważność do 3 lat i były wymienialne na kruszec. W Europie pierwsze papierowe pieniądze wprowadziła w XVII wieku Szwecja, a wymienialne były na srebro, złoto i miedź. W 1668 roku utworzono Szwedzki Bank Państwowy, wydający pokwitowania na okaziciela za przyjęte do depozytu metale. Można je było w każdej chwili z powrotem wymienić. W 1694 roku na tej samej zasadzie zaczął funkcjonować Bank Anglii.
Dość szybko system ten stał się zachętą do nadużyć. Otóż zorientowano się, że nie jest prawdopodobne, aby w tym samym czasie wszyscy posiadacze banknotów zgłosili się po swoje depozyty. Zaczęto więc emitować więcej banknotów niż było kruszcu w depozytach. W XVIII wieku przez Europę przetoczyła się fala wielkich inflacji, związanych z malwersacjami finansowymi. W latach 1719-20 znana była działalność spekulacyjna Johna Lawa we Francji i Kompanii Mórz Południowych w Anglii, a w II połowie XVIII wieku banknotami finansowano np. rewolucję francuską i wojnę secesyjną w USA.
Wiek XIX to już powszechne stosowanie banknotów wymienialnych na kruszec. Dopiero w latach 30. XX wieku zmieniono zasady emisji pieniądza papierowego, który zyskał wymienialność na inne waluty, a nie na złoto. W lipcu 1944 roku w amerykańskim mieście Bretton Woods odbyła się konferencja, na której powołano Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju i Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Ustalono system polityki monetarnej dla 44 państw alianckich. Kursy walut tych państw bazowały na parytecie złota. Z czasem dolar USA stał się walutą dominującą na świecie. W latach 70. XX wieku Stany Zjednoczone wstrzymały wymienialność dolara na złoto, co spowodowało załamanie się systemu z Bretton Woods. W tym okresie weszły też do powszechnego użycia karty płatnicze.
Czasy współczesne
1 stycznia 1999 roku 12 państw Unii Europejskiej przyjęło wspólną walutę euro, przystępując do Unii Gospodarczej i Walutowej. Do końca 2001 roku euro funkcjonowało jedynie w obrocie bezgotówkowym, a od 1 stycznia 2002 jest pieniądzem obiegowym. Obecnie stanowi prawny środek płatniczy w 19 państwach członkowskich Unii Europejskiej, zastępując ich waluty narodowe, a także w 11 krajach i obszarach nienależących do UE. W strefie euro żyje około 340 mln Europejczyków.
Podejmowane były działania, mające na celu wprowadzenie euro także w Polsce. Jednak obecnie nie jest znana nawet przybliżona data przystąpienia naszego kraju do strefy euro. W obiegu znajduje się kwota ponad 751 mld euro i jest to najwyższa wartość gotówkowa w świecie.
Autor: Katarzyna Zgorzelska, w konsultacji z TEB Edukacja
