Unia Europejska (UE), organizacja międzynarodowa obejmująca 27 państw europejskich i zarządzająca wspólną polityką gospodarczą, społeczną i bezpieczeństwa. Początkowo ograniczona do Europy Zachodniej, na początku XXI wieku UE podjęła zdecydowaną ekspansję na Europę Środkową i Wschodnią. Członkami UE są: Austria, Belgia, Bułgaria, Chorwacja, Cypr, Czechy, Dania, Estonia, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Litwa, Luksemburg, Łotwa, Malta, Niemcy, Polska, Portugalia, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Szwecja, Węgry i Włochy. Wielka Brytania, która była członkiem założycielem UE, opuściła tę organizację w 2020 roku. UE została utworzona na mocy Traktatu z Maastricht, który wszedł w życie 1 listopada 1993 roku. Traktat ten miał na celu wzmocnienie europejskiej integracji politycznej i gospodarczej poprzez stworzenie wspólnej waluty – euro, jednolitej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa oraz wspólnych praw obywatelskich, a także poprzez rozwijanie współpracy w dziedzinie imigracji, azylu i sądownictwa. W 2012 r. UE otrzymała Pokojową Nagrodę Nobla w uznaniu wysiłków organizacji na rzecz promowania pokoju i demokracji w Europie.
Pochodzenie Unii Europejskiej
Unia Europejska stanowi jeden z elementów szeregu działań na rzecz integracji Europy od czasu II wojny światowej. Pod koniec wojny kilka krajów zachodnioeuropejskich dążyło do zacieśnienia więzi gospodarczych, społecznych i politycznych w celu osiągnięcia wzrostu gospodarczego i bezpieczeństwa wojskowego oraz promowania trwałego pojednania między Francją a Niemcami. W tym celu w 1951 r. przywódcy sześciu państw – Belgii, Francji, Włoch, Luksemburga, Niderlandów i Niemiec Zachodnich – podpisali traktat paryski, a tym samym, gdy wszedł on w życie w 1952 r., założyli Europejską Wspólnotę Węgla i Stali (EWWiS). (Wielka Brytania została zaproszona do przystąpienia do EWWiS i w 1955 r. wysłała swojego przedstawiciela, który obserwował dyskusje na temat jej stałego rozwoju, ale rząd Partii Pracy w Klemensa Attlee odmówił członkostwa, być może z powodu różnych czynników, w tym choroby kluczowych ministrów, chęci zachowania niezależności ekonomicznej i niezrozumienia zbliżającego się znaczenia wspólnoty). EWWiS stworzyła strefę wolnego handlu dla kilku kluczowych zasobów gospodarczych i wojskowych: węgla, koksu, stali, złomu i rudy żelaza. Aby zarządzać EWWiS, traktat ustanowił kilka instytucji ponadnarodowych: Wysoką Władzę do administrowania, Radę Ministrów do stanowienia prawa, Wspólne Zgromadzenie do formułowania polityki oraz Trybunał Sprawiedliwości do interpretowania traktatu i rozwiązywania związanych z nim sporów. Seria kolejnych traktatów międzynarodowych i zmian traktatowych opartych w dużej mierze na tym modelu doprowadziła ostatecznie do utworzenia UE.
Utworzenie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej
W dniu 25 marca 1957 r. sześciu członków EWWiS podpisało dwa traktaty rzymskie ustanawiające Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Euratom), które miały na celu ułatwienie współpracy w zakresie rozwoju, badań i wykorzystania energii atomowej, oraz Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG). EWG stworzyła wspólny rynek, na którym wyeliminowano większość barier w przepływie towarów, usług, kapitału i siły roboczej, zakazano większości polityk publicznych i umów prywatnych, które hamują konkurencję na rynku, stworzono wspólną politykę rolną (WPR) i wspólną zewnętrzną politykę handlową.
Traktat ustanawiający EWG zobowiązywał członków do eliminacji lub zmiany ważnych krajowych przepisów ustawowych i wykonawczych. W szczególności gruntownie zreformował on politykę taryfową i handlową, znosząc wszystkie wewnętrzne taryfy celne do lipca 1968 roku. Wymagał także, aby rządy wyeliminowały regulacje krajowe faworyzujące przemysł krajowy i współpracowały w dziedzinach, w których tradycyjnie działały niezależnie, takich jak handel międzynarodowy (tj. handel z krajami spoza EWG). W traktacie wezwano do wprowadzenia wspólnych zasad dotyczących zachowań antykonkurencyjnych i monopolistycznych oraz wspólnych standardów w zakresie transportu lądowego i regulacji. Uznając politykę społeczną za podstawowy element integracji gospodarczej, traktat stworzył również Europejski Fundusz Społeczny, który miał na celu zwiększenie możliwości zatrudnienia poprzez ułatwienie mobilności geograficznej i zawodowej pracowników.
Co istotne, traktatowe reformy wspólnego rynku nie objęły rolnictwa. Wprowadzona w 1962 roku WPR, która stała się najbardziej kosztownym i kontrowersyjnym elementem EWG, a później UE, polegała na interwencji państwa w celu ochrony poziomu życia rolników, promowania samowystarczalności rolniczej oraz zapewnienia niezawodnych dostaw produktów po rozsądnych cenach.
Podobnie jak EWWiS, EWG ustanowiła cztery główne instytucje zarządzające: komisję, radę ministerialną, zgromadzenie i sąd. Aby doradzać Komisji i Radzie Ministrów w zakresie szerokiej gamy polityk społecznych i gospodarczych, traktat utworzył Komitet Ekonomiczno-Społeczny. W 1965 r. członkowie EWG podpisali Traktat Brukselski, który połączył komisje EWG i Euratom oraz Wysoką Władzę EWWiS w jedną komisję. Połączył on również rady tych trzech organizacji w jedną wspólną Radę Ministrów. EWG, Euratom oraz EWWiS, zwane łącznie „Wspólnoty Europejskie – strona pozwana”, stały się głównymi instytucjami UE.
Komisja (oficjalnie znana jako Komisja Europejska) składa się ze stałej służby cywilnej kierowanej przez komisarzy. Pełniła ona trzy podstawowe funkcje: formułowanie polityki wspólnotowej, monitorowanie zgodności z decyzjami wspólnotowymi oraz nadzór nad wykonywaniem prawa wspólnotowego. Początkowo komisarze byli powoływani przez członków na odnawialne czteroletnie kadencje, które następnie były przedłużane do pięciu lat. Na czele Komisji stoi prezydent, który jest wybierany przez szefów państw lub szefów rządów członków organizacji. W porozumieniu z rządami państw członkowskich przewodniczący mianuje szefów dyrekcji generalnych, które zarządzają określonymi obszarami, takimi jak rolnictwo, konkurencja, środowisko i polityka regionalna. Komisja podzieliła się swoją rolą w ustalaniu porządku obrad z Radą Europejską (nie mylić z Radą Europy, organizacją nie będącą organem UE), która składa się z przywódców wszystkich państw członkowskich. Utworzona w 1974 r. Rada Europejska zbiera się co najmniej dwa razy w roku, aby określić długoterminową agendę europejskiej integracji politycznej i gospodarczej. Na czele Rady Europejskiej stoi przewodniczący, czyli urząd, który początkowo zmieniał się co pół roku wśród szefów państw lub szefów rządów państw członkowskich. Po przyjęciu Traktatu z Lizbony w 2009 roku prezydencja stała się stała, a urząd ten wybierany jest przez członków Rady Europejskiej. Przewodniczący Rady Europejskiej ma dwuipółletnią kadencję, którą można jednokrotnie odnowić, i pełni funkcję „twarzy” UE w sprawach politycznych. Pierwszym „przewodniczącym UE”, jak się okazało, był były premier Belgii Herman Van Rompuy.
Główną instytucją decyzyjną EWG i Wspólnoty Europejskiej (jak zmieniono nazwę EWG w 1993 r.) oraz UE jest Rada Unii Europejskiej (pierwotnie Rada Ministrów), która składa się z przedstawicieli ministerstw. Skład Rady zmienia się często, ponieważ rządy wysyłają różnych przedstawicieli w zależności od omawianego obszaru polityki. Całe prawodawstwo wspólnotowe wymaga zatwierdzenia przez radę. Przewodniczący rady, którego urząd zmienia się co pół roku wśród członków rady, zarządza programem legislacyjnym. Posiedzeniom rady przewodniczy minister z kraju, który obecnie sprawuje prezydencję. Wyjątkiem od tej zasady jest Rada do Spraw Zagranicznych, która od czasu ratyfikacji traktatu lizbońskiego znajduje się pod stałym nadzorem wysokiego przedstawiciela UE ds. zagranicznych i polityki bezpieczeństwa.
Wspólne Zgromadzenie, przemianowane w 1962 roku na Parlament Europejski, pierwotnie składało się z delegatów z parlamentów krajowych. Od 1979 r. posłowie byli wybierani bezpośrednio na pięcioletnią kadencję. Wielkość delegacji członków różni się w zależności od liczby ludności. Parlament jest zorganizowany w ponadnarodowe grupy partyjne oparte na ideologii politycznej – np. Partia Europejskich Socjalistów, Europejska Partia Ludowa, Europejska Federacja Partii Zielonych oraz Europejska Partia Liberalna, Demokratyczna i Reform. Do 1987 r. władza ustawodawcza pełniła jedynie funkcję konsultacyjną, choć w 1970 r. uzyskała wspólną władzę decyzyjną (wraz z Radą Ministrów) nad wydatkami wspólnotowymi.
Europejski Trybunał Sprawiedliwości (ETS) interpretuje prawo wspólnotowe, rozstrzyga konflikty między instytucjami organizacji i ustala, czy członkowie wypełnili swoje zobowiązania traktatowe. Każdy z członków wybiera jednego sędziego, który odbywa odnawialną sześcioletnią kadencję; w celu zwiększenia efektywności, po przystąpieniu 10 dodatkowych państw w 2004 r. ETS mógł zasiadać w „wielkiej izbie” składającej się tylko z 13 sędziów. Ośmiu bezstronnych rzeczników generalnych wspomaga ETS, przedstawiając opinie w sprawach przed Trybunałem. W 1989 r. utworzono dodatkowy sąd, Sąd Pierwszej Instancji, którego zadaniem jest pomoc w rosnącej liczbie spraw wnoszonych przez wspólnotę. ETS ustanowił dwie ważne doktryny prawne. Po pierwsze, prawo europejskie ma „skutek bezpośredni”, co oznacza, że postanowienia traktatowe i prawodawstwo są bezpośrednio wiążące dla poszczególnych obywateli, niezależnie od tego, czy ich rządy odpowiednio zmieniły prawo krajowe. Po drugie, prawo wspólnotowe ma „prymat” nad prawem krajowym w przypadkach, gdy oba są ze sobą sprzeczne. Promulgacja Traktatu Lizbońskiego zasygnalizowała przyjęcie tych doktryn prawnych przez sądy krajowe, a ETS uzyskał ponadnarodową władzę prawną.
W latach 70-tych i 80-tych EWG stopniowo rozszerzała zarówno członkostwo, jak i zakres swojej działalności. W 1973 r. przyjęto Wielką Brytanię, Danię i Irlandię, w 1981 r. Grecję, a w 1986 r. Portugalię i Hiszpanię. (Wielka Brytania złożyła wniosek o członkostwo w EWG w 1963 r. i w 1966 r., ale jej wniosek został zawetowany przez francuskiego Pres. Charlesa de Gaulle’a). Wspólna zewnętrzna polityka handlowa wspólnoty wywarła presję na wspólną politykę zagraniczną i rozwojową, a na początku lat 70. utworzono Europejską Współpracę Polityczną (EPC; przemianowaną na Wspólną Politykę Zagraniczną i Bezpieczeństwa przez Traktat z Maastricht), składającą się z regularnych spotkań ministrów spraw zagranicznych każdego kraju, w celu koordynacji polityki zagranicznej. W 1975 r. utworzono Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, aby zająć się regionalnymi dysproporcjami gospodarczymi i zapewnić dodatkowe środki dla najbardziej potrzebujących obszarów Europy. W tym samym roku członkowie zatwierdzili konwencję z Lomé, pakiet pomocy na rzecz rozwoju oraz umowę o preferencyjnym handlu z licznymi krajami Afryki, Karaibów i Pacyfiku. Członkowie podjęli również kilka prób zbiorowego zarządzania swoimi kursami walutowymi, co doprowadziło do utworzenia Europejskiego Systemu Walutowego w 1979 roku.
Jednolity Akt Europejski
Jednolity Akt Europejski (SEA), który wszedł w życie dnia 1 lipca 1987 r., znacznie rozszerzył zakres stosowania EWG. Stworzył on podstawę prawną dla posiedzeń EPC i wezwał do intensywniejszej koordynacji polityki zagranicznej wśród jej członków, choć decyzje dotyczące polityki zagranicznej były podejmowane poza instytucjami wspólnotowymi. Porozumienie formalnie włączyło Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego do traktatów wspólnotowych w ramach nowej sekcji dotyczącej spójności gospodarczej i społecznej, mającej na celu wspieranie rozwoju obszarów dotkniętych kryzysem gospodarczym. W wyniku tej ustawy nastąpił znaczny wzrost środków na programy społeczne i regionalne. Prognoza wymagała również, aby wspólnotowe polityki gospodarcze zawierały przepisy dotyczące ochrony środowiska i przewidywała wspólną politykę w zakresie badań i rozwoju technologicznego, która miała na celu przede wszystkim finansowanie międzynarodowych wysiłków badawczych.
Bardziej ogólnie rzecz biorąc, SEA określiła harmonogram realizacji wspólnego rynku. Różne bariery prawne, techniczne, podatkowe i fizyczne nadal ograniczały swobodny przepływ towarów, pracy, kapitału i usług. Na przykład różnice w krajowych standardach bezpieczeństwa i higieny pracy w odniesieniu do towarów konsumpcyjnych stanowiły potencjalną przeszkodę w handlu. Aby ułatwić ukończenie tworzenia wspólnego rynku do 1992 r., zmodyfikowano wspólnotowy proces legislacyjny. Pierwotnie Komisja przedstawiła wniosek legislacyjny, zasięgnięto opinii Parlamentu, a Rada Ministrów podjęła ostateczną decyzję. Decyzje Rady zasadniczo wymagały jednomyślności, która dawała każdemu członkowi prawo weta w stosunku do wszystkich aktów prawnych. W ramach strategicznej oceny oddziaływania na środowisko wprowadzono głosowanie większością kwalifikowaną w odniesieniu do wszystkich aktów prawnych związanych z urzeczywistnieniem wspólnego rynku. W ramach tego systemu każdemu członkowi przyznawano wiele głosów, których liczba zależała od liczby ludności danego kraju, a zatwierdzanie aktów prawnych wymagało około dwóch trzecich głosów wszystkich członków. Nowa procedura zwiększyła również rolę Parlamentu Europejskiego. W szczególności wnioski legislacyjne, które były odrzucane przez Parlament, mogły być przyjmowane przez Radę Ministrów jedynie w głosowaniu jednomyślnym.
Traktat z Maastricht
Traktat z Maastricht (formalnie znany jako Traktat o Unii Europejskiej), który został podpisany 7 lutego 1992 r., stworzył Unię Europejską. Traktat ten spotkał się z dużym oporem w niektórych krajach. Na przykład w Danii wyborcy, którzy obawiali się naruszenia suwerenności swojego kraju, pokonali referendum w sprawie pierwotnego traktatu w czerwcu 1992 r., choć w maju następnego roku zatwierdzono zmieniony traktat. Wyborcy we Francji wąsko zaakceptowali traktat we wrześniu, a w lipcu 1993 roku brytyjski premier John Major został zmuszony do zwołania wotum zaufania w celu zabezpieczenia jego przejścia. Zmieniona wersja traktatu oficjalnie weszła w życie 1 listopada 1993 roku.
Traktat ten składał się z trzech głównych filarów: Wspólnot Europejskich, wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa oraz wzmocnionej współpracy w sprawach wewnętrznych (wewnętrznych) i sprawiedliwości. Traktat zmienił nazwę Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej na Wspólnotę Europejską (WE), która stała się głównym składnikiem nowej Unii Europejskiej. Umowa ta nadała WE szersze uprawnienia, w tym formalną kontrolę nad polityką wspólnotową w zakresie rozwoju, edukacji, zdrowia publicznego i ochrony konsumentów oraz zwiększyła rolę w zakresie ochrony środowiska, spójności społecznej i gospodarczej oraz badań technologicznych. Ustanowiło ono również obywatelstwo UE, co wiązało się z prawem obywateli UE do głosowania i kandydowania w wyborach lokalnych i do Parlamentu Europejskiego w kraju zamieszkania, niezależnie od obywatelstwa krajowego.
Traktat z Maastricht określił agendę włączenia polityki pieniężnej do WE i sformalizował planowanie, które rozpoczęło się pod koniec lat 80. ubiegłego wieku i miało na celu zastąpienie walut krajowych wspólną walutą zarządzaną przez wspólne instytucje monetarne. Traktat określił zestaw „kryteriów konwergencji”, które określały warunki, na jakich członek będzie się kwalifikował do uczestnictwa we wspólnej walucie. Kraje musiały mieć roczny deficyt budżetowy nieprzekraczający 3 procent produktu krajowego brutto (PKB), dług publiczny poniżej 60 procent PKB, stopę inflacji w granicach 1,5 procent trzech najniższych stóp inflacji w UE oraz stabilność kursu walutowego. Członkowie, którzy się do tego kwalifikowali, mieli zdecydować, czy przejść do ostatniego etapu – przyjęcia jednej waluty. Decyzja ta wymagała ustanowienia stałych kursów wymiany oraz, po okresie przejściowym, zastąpienia walut krajowych wspólną walutą, zwaną euro. Chociaż kilka krajów nie spełniło kryteriów konwergencji (np. we Włoszech i Belgii dług publiczny przekroczył 120 procent PKB), Komisja zakwalifikowała prawie wszystkich członków do unii walutowej, a w dniu 1 stycznia 1999 r. 11 krajów – Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Hiszpania, Irlandia, Luksemburg, Niderlandy, Niemcy, Portugalia i Włochy – przyjęło tę walutę i zrezygnowało z kontroli nad swoimi kursami walutowymi. Grecja nie zakwalifikowała się, a Dania, Szwecja i Zjednoczone Królestwo postanowiły nie ubiegać się o członkostwo. Grecja została przyjęta do euro od 2001 r. Początkowo używane tylko przez rynki finansowe i przedsiębiorstwa, euro zostało wprowadzone do powszechnego użytku dnia 1 stycznia 2002 roku.
Traktat z Maastricht znacząco zmodyfikował instytucje i procesy decyzyjne EWG. Komisja została zreformowana w celu zwiększenia jej odpowiedzialności przed Parlamentem. Począwszy od 1995 r., kadencja komisarzy, która obecnie musiała zostać zatwierdzona przez Parlament, została przedłużona do pięciu lat, aby odpowiadała kadencji członków Parlamentu. Trybunał Sprawiedliwości został uprawniony do nakładania kar pieniężnych na posłów za nieprzestrzeganie przepisów. Utworzono kilka nowych instytucji, w tym Europejski Bank Centralny, Europejski System Banków Centralnych i Europejski Instytut Walutowy. Traktat stworzył również komitet regionalny, który służył jako organ doradczy dla komisarzy i Rady Ministrów w kwestiach istotnych dla okręgów wyborczych na szczeblu niższym niż krajowy, regionalnym lub lokalnym.
Jedną z najbardziej radykalnych zmian była reforma procesu legislacyjnego. Poszerzono zakres polityk podlegających głosowaniu większością kwalifikowaną w Radzie Ministrów. Traktat przyznał również Parlamentowi ograniczone prawo do odrzucania aktów prawnych w większości obszarów podlegających głosowaniu większością kwalifikowaną, a w kilku obszarach, w tym w zakresie obywatelstwa, przyznano mu prawo weta. Traktat formalnie włączył do WE Trybunał Obrachunkowy, który został utworzony w latach 70. w celu monitorowania dochodów i wydatków.
W ramach drugiego filaru traktatu członkowie zobowiązali się do określenia i wdrożenia wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa. Członkowie zgodzili się, że w miarę możliwości przyjmą wspólne polityki obronne, które będą wdrażane za pośrednictwem Unii Zachodnioeuropejskiej, organizacji bezpieczeństwa obejmującej wielu członków UE. Wspólne działania – które nie podlegały monitorowaniu lub egzekwowaniu przez Komisję lub ETS – wymagały jednomyślności.
Trzeci filar UE obejmował kilka obszarów będących przedmiotem wspólnego zainteresowania związanych ze swobodnym przepływem osób w granicach UE. Zniesienie kontroli granicznych kolidowało z niektórymi krajowymi politykami w zakresie imigracji, azylu i pobytu oraz utrudniało zwalczanie przestępczości i jednolite stosowanie krajowych kodeksów cywilnych, stwarzając tym samym potrzebę nowej polityki ogólnoeuropejskiej. Na przykład krajowe polityki azylowe, które traktowały obywateli państw trzecich w różny sposób, nie mogły w praktyce wytrzymać momentu, w którym ludziom pozwolono na swobodne przemieszczanie się przez granice krajowe.
Rozszerzenie i reformy po Maastricht
1 stycznia 1995 r. do UE dołączyły Szwecja, Austria i Finlandia, pozostawiając Islandię, Norwegię i Szwajcarię jako jedyne duże zachodnioeuropejskie kraje spoza organizacji. Rząd Norwegii dwukrotnie (1972 i 1994) próbował przystąpić do UE, ale jego wyborcy za każdym razem odrzucali członkostwo. Szwajcaria złożyła swój wniosek na początku lat dziewięćdziesiątych. Norwegia, Islandia oraz członkowie UE (wraz z Liechtensteinem) są członkami strefy wolnego handlu zwanej Europejskim Obszarem Gospodarczym, która umożliwia swobodny przepływ towarów, usług, kapitału i osób.
Dwa kolejne traktaty wprowadziły zmiany w polityce i instytucjach UE. Pierwszy z nich, Traktat z Amsterdamu, został podpisany w 1997 roku i wszedł w życie 1 maja 1999 roku. Opierając się na protokole społecznym z Maastricht, traktat ten określił jako cele UE wspieranie zatrudnienia, poprawę warunków życia i pracy oraz odpowiednią ochronę socjalną; dodał ochronę przed dyskryminacją ze względu na płeć oraz przekazał do kompetencji Wspólnoty politykę azylową, imigracyjną i sądową w sprawach cywilnych; przyznał Radzie Ministrów prawo do karania członków za poważne naruszenia podstawowych praw człowieka; oraz dał Parlamentowi prawo weta w odniesieniu do szerokiego zakresu polityk WE, jak również prawo do odrzucenia kandydatury Rady Europejskiej na przewodniczącego Komisji.
Drugi traktat, Traktat z Nicei, został podpisany w 2001 r. i wszedł w życie 1 lutego 2003 r. Był on negocjowany w ramach przygotowań do przyjęcia nowych członków z Europy Wschodniej i zawierał istotne reformy. Maksymalna liczba miejsc w Komisji została ustalona na 27, liczba komisarzy mianowanych przez członków była taka sama dla każdego z nich, a przewodniczący Komisji uzyskał większą niezależność od rządów krajowych. Głosowanie większością kwalifikowaną w Radzie Ministrów zostało rozszerzone na kilka nowych obszarów. Zatwierdzenie prawodawstwa w drodze głosowania kwalifikowaną większością głosów wymagało poparcia członków reprezentujących co najmniej 62 procent ludności UE oraz poparcia większości członków lub przeważającej większości oddanych głosów. Mimo że w obszarach takich jak podatki i polityka społeczna nadal obowiązywało weto krajowe, państwa decydujące się na dalszą integrację w ograniczonych obszarach nie zostały wykluczone.
Po zakończeniu zimnej wojny o członkostwo w UE ubiegało się wiele byłych komunistycznych krajów Europy Wschodniej i Środkowej. Jednak ich względny brak rozwoju gospodarczego groził zahamowaniem ich pełnej integracji z instytucjami UE. Aby rozwiązać ten problem, UE rozważała system warstwowy, w ramach którego podzbiory państw uczestniczyłyby w niektórych elementach integracji gospodarczej (np. strefa wolnego handlu), ale nie w innych (np. wspólna waluta). O członkostwo wnioskowała również Turcja, położona na peryferiach Europy, choć jej wniosek był kontrowersyjny, ponieważ była to kraj w przeważającej mierze islamski, gdyż powszechnie oskarżano ją o łamanie praw człowieka, a także ze względu na napięte historycznie relacje z Grecją (zwłaszcza z Cyprem). Pomimo sprzeciwu ze strony tych, którzy obawiali się, że rozszerzenie UE zdławi konsensus i zahamuje rozwój ogólnoeuropejskiej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, UE w 2004 roku przyjęła 10 krajów (Cypr, Czechy, Estonię, Węgry, Łotwę, Litwę, Maltę, Polskę, Słowację i Słowenię), z których wszystkie z wyjątkiem dwóch (Cypr i Malta) były państwami komunistycznymi; Bułgaria i Rumunia dołączyły w 2007 roku. Negocjacje w sprawie wniosku o członkostwo Turcji rozpoczęły się w 2005 r., ale napotkały na liczne trudności.
Opierając się na ograniczonych celach gospodarczych i politycznych EWWiS, kraje Europy Zachodniej osiągnęły bezprecedensowy poziom integracji i współpracy. Stopień integracji prawnej, ponadnarodowego autorytetu politycznego i integracji gospodarczej w UE znacznie przewyższa stopień integracji z innymi organizacjami międzynarodowymi. W istocie, chociaż UE nie zastąpiła państwa narodowego, jej instytucje coraz bardziej przypominają parlamentarny demokratyczny system polityczny na poziomie ponadnarodowym.
W 2002 roku powołano Konwent na rzecz Przyszłości Europy, któremu przewodniczył były prezydent Francji Valéry Giscard d’Estaing, a którego celem było opracowanie projektu konstytucji dla rozszerzonej UE. Jednym z najtrudniejszych problemów, z jakimi zmagali się twórcy dokumentu, był sposób podziału władzy w UE pomiędzy dużych i małych członków oraz sposób dostosowania instytucji organizacji do przyjęcia członkostwa, które byłoby ponad czterokrotnie większe od członkostwa w pierwotnej EWG. Opracowujący dokument musieli również zrównoważyć ideał głębszej integracji z celem, jakim jest ochrona tradycji narodowych członków. Proces redakcyjny wywołał spore kontrowersje, szczególnie w kwestii tego, czy konstytucja powinna wspominać o Bogu i dziedzictwie chrześcijańskim znacznej części społeczeństwa europejskiego (ostateczna wersja nie była). Proponowana konstytucja została podpisana w 2004 roku, ale wymagała ratyfikacji przez wszystkich członków UE; wyborcy we Francji i Holandii odrzucili ją w 2005 roku, co spowodowało, że konstytucja została odrzucona przynajmniej w krótkim czasie. Stworzyłaby ona pełnoetatowego prezydenta, europejskiego ministra spraw zagranicznych, prokuratora i kartę praw podstawowych. Na mocy konstytucji uprawnienia Parlamentu Europejskiego zostałyby znacznie rozszerzone, a UE uzyskała „osobowość prawną”, która wiązała się z wyłącznym prawem do negocjowania większości traktatów w imieniu swoich członków.
Pod przewodnictwem Niemiec na początku 2007 roku rozpoczęto prace nad traktatem reformującym, który miałby zastąpić nieudaną konstytucję. Podpisany w grudniu 2007 r. Traktat Lizboński, aby wejść w życie, wymagał zatwierdzenia przez wszystkie 27 państw członkowskich UE. Traktat, w którym zachowano część projektu konstytucji, miał ustanowić prezydencję UE, skonsolidować reprezentację polityki zagranicznej UE oraz przekazać dodatkowe uprawnienia Komisji Europejskiej, Europejskiemu Trybunałowi Sprawiedliwości i Parlamentowi Europejskiemu. W przeciwieństwie do projektu konstytucji, traktat lizboński zmieniłby, a nie zastąpiłby istniejące traktaty. Traktat zawiódł, przynajmniej w krótkiej perspektywie czasowej, w czerwcu 2008 roku, po tym jak został odrzucony przez wyborców w referendum krajowym w Irlandii. Jednak w drugim referendum, w październiku 2009 r., irlandzcy wyborcy najwyraźniej obawiali się, że kolejne głosowanie na „nie” zagroziłoby gospodarce Irlandii, która w przeważającej mierze zatwierdziła traktat. Tydzień po głosowaniu irlandzkim, Polska również zakończyła proces ratyfikacji traktatu. W tym czasie traktat pozostał do ratyfikacji tylko przez jedno państwo, Czechy. Chociaż czeski parlament już zatwierdził traktat, czeski Pres. Václav Klaus wyraził obawę, że zagrozi on czeskiej suwerenności i odmówił jego podpisania. Na początku listopada, po tym jak czeski Trybunał Konstytucyjny orzekł, że traktat nie zagraża czeskiej konstytucji, Klaus niechętnie zatwierdził dokument, kończąc tym samym proces ratyfikacji kraju. Po zatwierdzeniu przez wszystkie 27 państw członkowskich, traktat wszedł w życie 1 grudnia 2009 roku.
Kryzys zadłużenia w strefie euro
Kryzys związany z długiem państwowym, który wstrząsnął strefą euro na początku 2009 roku, był największym wyzwaniem, przed jakim stanęli jeszcze członkowie UE, a w szczególności jej struktury administracyjne. Pogorszenie koniunktury gospodarczej rozpoczęło się w Grecji i wkrótce rozprzestrzeniło się na Portugalię, Irlandię, Włochy i Hiszpanię (grupa ta znana jest nieformalnie jako „PIIGS”), co zagroziło przetrwaniu wspólnej waluty i – jak sądzą niektórzy – samej UE. W miarę jak zaufanie do dotkniętych gospodarek nadal malało, agencje ratingowe obniżyły wiarygodność kredytową krajów. Koszty pożyczek wzrosły wraz ze wzrostem rentowności obligacji skarbowych, a kraje objęte systemem gwarancyjnym ubezpieczenia z tytułu prowadzenia działalności zawodowej miały coraz większe trudności z uzyskaniem finansowania. UE i Międzynarodowy Fundusz Walutowy podjęły szereg działań mających na celu powstrzymanie rozprzestrzeniania się kryzysu, ale szybko okazało się, że konieczna będzie większa, bardziej zorganizowana reakcja.
Reprezentujący dwie największe gospodarki w strefie euro, kanclerz Niemiec Angela Merkel i francuski Pres. Nicolas Sarkozy przewodził wysiłkom na rzecz ustabilizowania euro, które w stosunku do dolara amerykańskiego spadło do najniższego od czterech lat poziomu, i zachowania wypłacalności zagrożonych członków strefy euro. W maju 2010 r. zatwierdzono pakiet ratunkowy dla Grecji, a w ciągu kolejnych dwóch lat zebrano podobne fundusze ratunkowe dla Irlandii, Portugalii, Hiszpanii i Cypru. Kryzys gospodarczy i związane z nim środki oszczędnościowe przyniosły oszałamiające polityczne skutki dla partii rządzących na całym kontynencie. W okresie od marca 2011 r. do maja 2012 r. ponad połowa z 17 członków strefy euro doświadczyła upadku swoich rządów lub zmiany właściciela.
Kryzys zadłużenia ujawnił niebezpieczne niedociągnięcia w zakresie środków regulacyjnych, które rządziły wspólną gospodarką strefy euro, a zwłaszcza brak jakiegokolwiek mechanizmu egzekwowania reguł fiskalnych, które zostały zarysowane w traktacie z Maastricht. Przywódcy UE próbowali to skorygować za pomocą nowego paktu fiskalnego, podpisanego 2 marca 2012 roku. Traktat zobowiązał sygnatariuszy do ograniczenia deficytu budżetowego do 3% PKB lub do nałożenia automatycznych kar. Przywódcy UE stworzyli również Europejski Mechanizm Stabilizacyjny, stały fundusz ratunkowy, który oficjalnie zastąpił tymczasowe środki ratunkowe UE w październiku 2012 roku. Komisja Europejska zaproponowała również integrację 6 000 instytucji finansowych strefy euro w jedną unię bankową, pod nadzorem Europejskiego Banku Centralnego. System ten umożliwiłby scentralizowany nadzór nad rezerwami kapitałowymi banków, a także restrukturyzację lub bezpośrednie dokapitalizowanie zagrożonych banków bez względu na granice państwowe. W miarę uspokajania się rynków i zmniejszania się bezpośredniego zagrożenia dla strefy euro, przywódcy UE skupili się na powrocie regionu na ścieżkę wzrostu gospodarczego. Ratunek dla cypryjskiego sektora bankowego w marcu 2013 r. został potraktowany niemal jako sprawa oczywista, a utrzymujące się kwestie, takie jak endemiczne bezrobocie wśród młodzieży, pozostały przedmiotem troski. UE powitała swojego 28. członka 1 lipca 2013 roku, kiedy Chorwacja zakończyła proces akcesji.
