Lichwiarstwo lub lichwa, we współczesnym prawie to praktyka naliczania nielegalnej stopy procentowej za pożyczkę pieniędzy. W prawie staroangielskim przyjmowanie jakiegokolwiek odszkodowania określano mianem lichwy. Wraz z rozwojem handlu w XIII wieku wzrosło jednak zapotrzebowanie na kredyt, co spowodowało konieczność zmiany definicji tego terminu. Lichwiarstwo było wtedy stosowane w odniesieniu do wygórowanych lub niezgodnych stóp procentowych. W 1545 r. Anglia ustaliła prawnie maksymalną stopę procentową, a każda kwota przekraczająca maksimum była lichwą. Praktyka ustalania prawnego maksimum stóp procentowych była później stosowana przez większość stanów USA i większość innych krajów zachodnich.
Lichwę, której ślad pojawia się już w starożytnym Babilonie, potępiają zgodnie trzy największe religie monoteistyczne: jest grzechem dla żyda, chrześcijanina i muzułmanina. A mimo to, jako praktyka społeczna, przetrwała do dziś.
Pismo Święte islamu, Qurʾān, zabrania pobierania odsetek, a co za tym idzie, praktyka ta jest zakazana w niektórych krajach muzułmańskich. Istnieją jednak alternatywne rozwiązania, które są oceniane jako zgodne z zakazem odsetek. Na przykład, w przypadku odroczenia płatności, może zostać naliczona wyższa cena za towary niż w przypadku płatności z góry lub przy dostawie.
Lichwa definicja
Lichwa to nakładanie procentu na pożyczki (formalna definicja) albo oprocentowanie pożyczek na poziomie dużo wyższym niż konkurencyjne lub przynajmniej uczciwe oprocentowanie rynkowe. W państwach, w których ustanowiono prawa antylichwiarskie, ustalanie odsetek na poziomie wyższym niż określony poziom maksymalny jest nielegalne. Początkowo lichwa była pojęciem religijnym, sięgającym swoimi korzeniami do starożytności (zob. poniższy cytat). Jezus powiedział: „Wy natomiast miłujcie waszych nieprzyjaciół, czyńcie dobrze
i pożyczajcie, niczego się za to nie spodziewając” (Ewangelia wg św. Łukasza 6,35).
W Boskiej komedii Dantego lichwiarzy można było znaleźć natomiast w siódmym kręgu piekła wśród morderców. Stało to w sprzeczności z wiarą mojżeszową, która pozwalała na udzielanie oprocentowanych pożyczek, choć tylko gojom (o czym świadczy poniższy cytat z Księgi Powtórzonego Prawa 23,20: „Od obcego możesz się domagać, ale od brata nie będziesz żądał odsetek”). Rozbieżności te stały się źródłem wrogości między religiami. Żydowscy pożyczkodawcy byli ostro potępiani za praktyki stosowane w sektorze małych pożyczek dla ogółu społeczeństwa. Kościół katolicki zakazał lichwy już w XIV wieku. Chrześcijańscy pożyczkodawcy, widząc, że prawo jest wadliwe, obeszli problem, bacznie pilnując, by pożyczany kapitał był niższy niż sumy spłacane (stąd wywodzi się proces dyskontowania). Wolność do naliczania odsetek stanowiła kluczowy element rozwoju kredytowania i była źródłem poczesnej pozycji Żydów w bankowości we wczesnej Europie (Davies, Europa, s. 416). We Włoszech Medyceusze poradzili sobie z zakazem Kościoła, finansując działalność dobroczynną oraz sztukę. W późniejszym okresie zgodna z „duchem kapitalizmu” doktryna protestancka uznała prawo pożyczkodawcy do otrzymania dodatkowych odsetek za „wynajęcie” kapitału.Zob. też: lichwiarz
Kazirodcze związki
Pieniądze wymyślono, by używać ich w transakcjach wymiennych, a nie do zwiększania procentu. Termin „lichwa”, który tłumaczy się jako narodziny pieniądza z innego pieniądza, w istocie swej oznacza hodowanie potomstwa do złudzenia przypominającego rodziców. Dlatego ze wszystkich sposobów robienia pieniędzy ten jest najmniej naturalny.
Arystoteles (384–322 p.n.e.), Polityka, Księga 1
Lichwa przykład
Mieszkanka Warlubia odebrała 700 złotych wynagrodzenia od S. Krzysztofa J. z Bydgoszczy. Pożyczka została udzielona jej przyjacielowi emerytowi Janowi Sznajderowi. Kobieta spłaciła dług z powodu problemów finansowych, ale wierzyciel zaksięgował spłatę bardzo wysokich odsetek karnych – 7 proc. dziennie – które zarezerwował w umowie. Dlatego dług nie został spłacony i nadal rośnie.
Komornik wyciągnął już 45 000 z emerytur obu dłużników zł. Jest jeszcze ok. 120 000 do zapłaty. Odsetki w PLN, które rosną każdego dnia. Komornik chce odebrać mieszkanie poręczycielowi Janowi Sznajderowi – poinformowała Gazeta Wyborcza z sierpnia 2013 r. W lutym 2015 r. Rzeszowski dziennik Nowiny24 już ostrzegł w tytule: „Dziesiątki ofiar lichwy na Podkarpaciu”.
Co to za lichwa? Z definicji jest to forma wyzysku wierzyciela, charakterystyczna dla niekapitalistycznej i kapitalistycznej gospodarki pieniężnej. W powszechnym rozumieniu i w wielu systemach prawnych lichwa ma naliczać wygórowane odsetki za pożyczone pieniądze, aw naukach społecznych Kościoła określa się ją jako czerpanie zysków z dowolnej kwoty pożyczki.
Jest to najprostsza definicja według lichwy, choć istnieje wiele bardziej – mniej lub bardziej wyraźnych – terminów. Potępiają ją trzy największe religie monoteistyczne: jest to grzech dla Żyda, chrześcijanina i muzułmanina. A jej ślad pojawia się dawno, dawno temu, ponieważ w starożytnym Babilonie.
Złowrogie oblicze odsetek
Tabliczki gliniane mają ponad 4000 lat! Podają, że rolnikom udzielono pożyczek o określonej stopie procentowej w postaci ziarna na pola uprawne. Żniwo zostało rozliczone: rolnik rozdał tyle ziarna, ile pożyczył, a resztę podzielono zgodnie z umową. Zazwyczaj pożyczkobiorca otrzymuje jedną trzecią kolekcji. Tabletki z czasów Hammurabiego (około 1750 r.p.n.e.) zawierają regulację ograniczającą maksymalny wskaźnik lichwy do 33 procent. w przypadku pożyczek zbożowych i do 20% w przypadku pożyczek w srebrze. W Babilonie złożona stopa procentowa (odsetki od odsetek) była nieznana. Pożyczki te były bezpieczne dla pożyczkobiorcy, ponieważ nigdy nie doprowadziły go do bankructwa, które – według historyka gospodarczego Stephena Zarlenga w „The Lost Science of Money” – pojawiło się wraz z popularyzacją pożyczek gotówkowych i zniknięciem zbóż, gdy uciekła lichwa spod kontroli władcy.
Drzeworyt z końca XV wieku przedstawiający lichwę z Stultifera Navis; Sebastian Brant (1494)
Najbardziej znanym przykładem są starożytne Ateny. 2600 lat temu, w wyniku monetyzacji pożyczek i długów w ogóle, zbankrutował i dołączył do szeregów niewolników, warstwy niezależnych drobnych chłopów, którzy wcześniej dostarczali żywność dla całego państwa. Dług denominowany w walucie był trudny do spłaty, a w przypadku złych zbiorów stał się nie do spłacenia i pomnożony. Ziemia stała się własnością lokalnej oligarchii. Lichwa powoli odsłania złowrogą twarz. Nic dziwnego, że teologowie zaczęli poświęcać temu wiele miejsca.
Miłosierdzie i chciwość
Zgodnie z normami chrześcijańskimi, powtarzanymi w Starym i Nowym Testamencie i podkreślanymi w wielu średniowiecznych dziełach doktorów Kościoła, jeśli ktoś dąży do osiągnięcia zysków przekraczających wniesiony wkład, popełnia grzech śmiertelny. Tłumacze nauk kościelnych cytują zwłaszcza cytat z Ewangelii św. Łukasza: Czyń dobro i pożyczaj, nie oczekując niczego za to. To i wiele innych wypowiedzi ewangelistów i teologów stanowiło podstawę zachodnioeuropejskiej tradycji teologiczno-moralnej i prawnej, uznając pożyczkę za akt miłosierdzia i rekompensując ją w formie pewnych korzyści (np. Odsetek) za chciwość. Prawo rzymskie definiowało lichwę jako nadmierną eksploatację, a chrześcijaństwo dodało do niej nowy termin – brak miłosierdzia spowodowany chciwością.
Do XII wieku lichwa była powszechnie traktowana na równi z kradzieżą. Rekin pożyczkowy wzbogacający się o czyjąś krzywdę został surowo osądzony niż złodziej uważany za biednego człowieka, który ukradł, aby zaspokoić potrzeby swojego życia. Synody kościelne nakazały biskupom ściganie rekinów pożyczkowych i zachęcały do tego świeckich władców. Rzadko jednak rekin pożyczkowy padł ofiarą surowego prawa. Mówiąc wprost, kapitał był coraz bardziej potrzebny, a władze przymykały oko na tę działalność. Sam Kościół również stępił krytykę, uznając – w połowie XIII wieku w dziele św. Tomasza z Akwinu – stopę procentową do 12 procent. naprawdę. Po tym przełomie nastąpił kolejny: odsetki uznano za zwykły towar rynkowy. Domy bankowe rosły jak grzyby po deszczu, konkurencja między nimi nasiliła się, koszt kredytu spadał. Żądza krwi, przynajmniej w wydaniu bankowym, należała już do przeszłości.
Lichwa żydowska
Żydowska lichwa zajmuje osobne miejsce w historii. Spotykamy się z jego pierwszą regulacją w Starym Testamencie, która zabrania pożyczania ludziom z własnych kręgów narodowych i religijnych w interesie. Zakaz nie dotyczył obcokrajowców. W sytuacji, gdy pożyczanie pieniędzy było tak mocno potępione przez chrześcijaństwo, w Europie działalność tę zapoczątkowała diaspora żydowska rozproszona po całym kontynencie. Ich klientami byli królowie, właściciele ziemscy oraz bogaci kupcy i rzemieślnicy. Staromodni bankierzy pojawili się w Polsce już w X wieku. Upadek miał miejsce w XV wieku z powodu zakazu lichwy w miastach królestwa. Nie trwało to jednak długo, ponieważ pod koniec XVI wieku, dzięki rozwojowi handlu i rzemiosła (tzw. Polski złoty wiek), odrodzili się kantorzy żydowscy. Są to już instytucje międzynarodowe, z wielkim kapitałem i prestiżem wśród władców i magnatów. Instytucje, dzięki którym może się rozwijać handel międzynarodowy, a nawet międzykontynentalny.
Koraniczna zasada riba
Muzułmanin w swojej świętej księdze, Koran, czyta: Handel jest podobny do lichwy. Ale Bóg pozwolił na handel i zakazał lichwy. Jak więc wygląda codzienna bankowość w społeczeństwach, które uznają Koran za podstawę ich religijnego i świeckiego funkcjonowania?
Koran reguluje wszystkie dziedziny życia pobożnego muzułmanina. Od ponad czterystu lat szczegółowo mówi o zasadach ekonomii pieniężnej, ale pierwszy bank, który można nazwać duchem muzułmańskim, powstał w Egipcie dopiero w 1963 r. Pod nazwą Egyptian Savings Society .
Bankowość muzułmańska opiera się na koranicznej zasadzie riba. Jest to całkowity zakaz lichwy i obciążania wszelkich pożyczonych pieniędzy. Oznacza to, że oprocentowanie pożyczek i depozytów jest grzechem. Riba również nie pozwala nam spojrzeć na lichwę. Zasady te wywodzą się z poszanowania równości obu stron w gotówce i gwarantują likwidację wszelkich przewag banków (pożyczkodawców) nad pożyczkobiorcami.
Są to poważne ograniczenia dla tradycyjnie rozumianej roli banków. A jednak banki muzułmańskie istnieją i oferują pewne produkty, w tym pożyczkę o nazwie murabaha. Specjaliści od prawa islamskiego opisują ten mechanizm w następujący sposób: Murabaha jest nieoprocentowany, a ponadto klient nie wymaga praktycznie żadnych zabezpieczeń. Nic dziwnego, że islamski bank nie podejmuje ryzyka. Potencjalny pożyczkobiorca zwraca się do banku z wcześniej wybraną nieruchomością. Bank kupuje je ze środków własnych i dzierżawi je „pożyczkobiorcy”, który jest zobowiązany do zapłaty dwóch płatności miesięcznie. Z jednej strony płaci „nieoprocentowane” raty, których suma daje kwotę nieruchomości zakupionych przez bank. Z drugiej strony, bank jako właściciel pobiera opłatę za „wynajem” mieszkania i to jest jego marża zysku. Wysokość marży pozostaje niezmieniona i dokładnie określona w umowie. W Murabaha, która tak naprawdę jest instrumentem finansowania dłużnego, w przeciwieństwie do klasycznej formy kredytu, od samego początku wiemy, ile zapłacimy. Po uregulowaniu wszystkich należności banku natychmiast lub po spłacie wszystkich rat nieruchomość staje się własnością „pożyczkobiorcy”.
„The Money Changer” Rembrandta (1627 r.) – obraz znajduje się w zbiorach Gemäldegalerie (Muzeum Cesarza Fryderyka) w Berlinie
Sprytne sztuczki
Inną możliwością obejścia zasady nie naliczania odsetek od pożyczki jest udzielenie pożyczki na konkretne przedsięwzięcie biznesowe. Bank przekazuje pieniądze klientowi, który zobowiązuje się je zainwestować i później podzielić się zyskiem z bankiem na przyjętych zasadach. Tutaj nie ma odsetek ani prowizji. Oczywiście potencjalna strata jest dzielona wspólnie przez bank i pożyczkobiorcę. Podobne operacje (niektóre nazywają je „sprytnymi sztuczkami”) w operacjach finansowych są stosowane w przypadku innych produktów. Przykładem jest tak zwana podwójna sprzedaż. Jeśli klient chce wziąć pożyczkę z banku, sprzedaje bankowi konkretną rzecz lub nieruchomość. Wkrótce odkupuje on swoje towary za wyższą cenę, ale nie wypłaca bankowi całej kwoty naraz, ale płaci wyższą kwotę w ratach, w ustalonym terminie. Prawo islamskie akceptuje ten system pożyczek, ponieważ stronami transakcji są zwykli nabywcy. Bank jest także kupującym, a nie pożyczkodawcą.
Należy jednak pamiętać, że duża część pieniędzy muzułmańskich inwestowana jest w bankach światowych, na ogólnie znanych zasadach.
Praktyka społeczna
Wielkie religie i prawa krajowe walczą z lichwą od stuleci. Jednak ten nie umarł i do dziś żyje na obrzeżach gospodarki w postaci różnych instytucji pożyczkowych, lombardów, kas fiskalnych z pożyczkami wypłaty, wykorzystywanymi zwłaszcza w potrzebie małej pożyczki. Lichwa przetrwała jako praktyka społeczna, pomimo potępienia przez ustawodawstwo cywilne, które rozwijało się od XVII wieku. Dzisiaj lichwa jest uważana za niezgodną z prawem przekraczającą maksymalną stopę procentową ustaloną przez władze (np. Włochy) lub potępia wykorzystywanie dłużnika przez dłużnika (np. Polskie ustawodawstwo).
