Powtarzające się wysiłki na rzecz stworzenia świata bez niepewności i ryzyka, albo w luźnej refleksji filozoficznej, albo w ścisłej formie modelu naukowego, zawsze miały podobny skutek. Wizje te ostatecznie albo przybrały formę zbioru formalizmów i symboli, które były logicznie spójne, ale nie odnosiły się do niczego realnego, albo, kiedy rzeczywiście próbowano wprowadzić takie wizje do świata realnego, szybko okazały się zbiorowiskiem absurdów i mnożących się sprzeczności.
Próby te nie byłyby warte wspomnienia, gdyby nie fakt, że uświadamiają nam następujący fakt: niepewność i ryzyko mają tak silny wpływ na gospodarkę i zachowanie uczestników rynku, że nie da się nawet wyobrazić sobie świata bez ich piętno.
Niepewność i ryzyko mają znaczący wpływ na zachowania ludzi, zwłaszcza w sferze gospodarczej. Z punktu widzenia poszczególnych uczestników rynku większa niepewność oznacza większe prawdopodobieństwo poniesienia strat wynikających z błędnej oceny przyszłych zdarzeń rynkowych, a z perspektywy całej gospodarki – mniejszą efektywność alokacji systemu rynkowego. Co więcej, ludzie mają instynktowny lęk przed tym, co nieznane i nieprzewidywalne (niechęć do ryzyka), co w skrajnych przypadkach może przejawiać się w postaci paraliżu lub braku działania przedsiębiorcy. Nie powinno więc dziwić, że człowiek zawsze starał się ograniczać ryzyko, ograniczać obszar niepewności i chronić się przed niepożądanymi skutkami zdarzeń losowych. Te zmagania i ich rezultaty – w postaci pewnych struktur rynkowych lub strategii decyzyjnych jej podmiotów – są niemal namacalnym dowodem ogromnego wpływu ryzyka i niepewności na system gospodarczy.
Rozważając wpływ niepewności na kształt i funkcjonowanie rynku, szczególną uwagę należy zwrócić na te cechy i instytucje w nim wypracowane, a także na wzorce zachowań, które pojawiły się jako forma odpowiedzi na wszechobecną niepewność (przedsiębiorczość i spekulacje, system cen i specjalistyczne rynki informacyjne i agencyjne, powszechnie akceptowane formalne i nieformalne zasady postępowania, ubezpieczenia). Ze względu na szeroki zakres zagadnień, będziemy tylko podkreślać ich silny związek z niepewnością i ryzykiem.
Przedsiębiorczość i spekulacja
Dochód przedsiębiorcy jest wynikiem różnicy pomiędzy przyszłymi – lub koniecznie niepewnymi – dochodami generowanymi przez czynniki produkcji (praca, kapitał, ziemia) oraz kosztami zakupu tych czynników. Spekulant natomiast kupuje towary, oczekując, że w przyszłości będą one relatywnie bardziej potrzebne ludziom niż obecnie, więc będzie mógł je sprzedać po wyższej cenie. Jeśli jeden z nich popełni błąd w przewidywaniach, jego dochody nie pokryją kosztów i poniesie stratę. Poważne błędy lub powtarzające się błędy uniemożliwią mu pozostanie przedsiębiorcą lub spekulantem, a sukcesy zwiększą jego możliwości w tej dziedzinie. Ten “naturalny dobór rynku” zachęci grupę przedsiębiorców i spekulantów do tworzenia odważnych ludzi, aby stawić czoła niepewności i najlepszym predyspozycjom. Dzięki ich wiedzy, umiejętnościom, spostrzegawczości i intuicji będą w stanie jak najskuteczniej przewidywać przyszłe warunki rynkowe, a tym samym zmniejszyć niepewność. Przedsiębiorczość i spekulacja, rozwijane w ramach systemu rynkowego, są więc nierozerwalnie związane z niepewnością i jednocześnie stanowią skuteczną odpowiedź na nią.
System cen i specjalistyczne rynki informacji i pośrednictwa
Ponieważ ilość i jakość informacji zazwyczaj idą w parze z wiarygodnością (weryfikowalnością) prognoz, instytucje rynkowe, które przede wszystkim umożliwiają lub poprawiają ich przepływ, mogą być również uważane za odpowiedź rynku na niepewność (szczególnie dlatego, że w świecie absolutnej pewności nie miałoby miejsca przekazywanie informacji). Kluczowy element samoorganizacji rynku – system cen – dostarcza jego uczestnikom istotnych informacji, zwłaszcza o wydarzeniach, które wykraczają daleko poza ich bezpośrednią percepcję i doświadczenie.
Oczywiście system cenowy nie wyczerpuje tematu transferu informacji rynkowych. W wielu przypadkach wiedza jest towarem rzadkim, a ponadto właściciel nie jest w stanie skutecznie z niej korzystać (nie ma na to środków, nie ma informacji uzupełniających itp.) W takiej sytuacji jego usunięcie powinno przynieść mu większe korzyści niż zatrzymanie. Z biegiem czasu działalność informacyjna przedsiębiorców doprowadziła do rozwoju rynków informacyjnych, na których można pozyskać wiedzę – także w formie usług pośrednictwa lub doradztwa/wywiadu – od wyspecjalizowanych dostawców (szkolenia, agencje nieruchomości, doradcy inwestycyjni, radcy prawni, prasa fachowa itp.)
Formalny i nieformalny regulamin wewnętrzny
Ceny, rynki informacyjne, obserwacja czy bezpośrednie kontakty nie są jedynymi źródłami wiedzy. Uosabiają je również nieformalne i formalne wzorce zachowań oraz ogólnie przyjęte zasady (np. prawo, zwyczaje, tradycja). Są to “drogowskazy” wprowadzające pewien rodzaj automatyki do systemu rynkowego i ograniczające obszar niepewności. Na przykład kierowca może liczyć na to, że bezpiecznie przejedzie przez skrzyżowanie na zielonym świetle (kod drogowy), a producent nie musi się obawiać, że ktoś odbierze mu fabrykę, gdy spędzi wakacje w ciepłych krajach (prawo własności).
Ubezpieczenie
Nawet jeśli z powodu niewystarczających informacji nie jest możliwe ustalenie, czy zdarzenie nastąpi, często możliwe jest ubezpieczenie od niego za pośrednictwem instytucji ubezpieczeniowej. Mechanizm jest bardzo prosty: jeżeli zdarzenia losowe o skutkach finansowych mają miejsce ze znaną regularnością, możliwe jest ustalenie z góry, tj. zanim one wystąpią, całkowitej kwoty strat, które spowodują. Właściciel firmy produkującej żarówki, znając średnią liczbę wadliwych sztuk w partii, uwzględni je w kosztach produkcji całej serii. Firmy ubezpieczeniowe będą traktować takie zdarzenia jak kradzieże lub pożary w podobny sposób, dzieląc swoje obciążenia finansowe na wiele podmiotów.
Wpływ ryzyka i niepewności można również zidentyfikować bezpośrednio na poziomie indywidualnych decyzji podejmowanych przez podmioty rynkowe. Najmniej wyrafinowanym sposobem zmniejszenia niepewności jest świadome ograniczenie działalności gospodarczej (np. całkowita lub częściowa sprzedaż przedsiębiorstwa). Inne metody obejmują wykorzystanie ubezpieczeń lub zdobywanie dodatkowej wiedzy (np. badania marketingowe, transakcje na rynku informacyjnym). Również klauzule w kontraktach zawieranych pomiędzy podmiotami mogą przenosić skutki niepewności z jednego podmiotu na drugi (np. w kontraktach terminowych). Najbardziej ogólną konsekwencją istnienia ryzyka i niepewności jest to, że uczestnicy rynku oczekują rekompensaty w zamian za podjęcie ryzykownych działań. Zazwyczaj dążą oni do kompromisu między stopniem narażenia na niepewność i ryzyko a kwotą “premii” z tym związanej. W odniesieniu do sytuacji, które można opisać w kategoriach mierzalnego prawdopodobieństwa, teoretycy zdecydowanie popierali przedsiębiorców, tworząc modele pozycji ułatwiające im podejmowanie optymalnych decyzji.
