Transakcja w rachunkowości

Zdarzenie gospodarcze, którego wpływ na przedsiębiorstwo da się zmierzyć i określić w kategoriach ilościowych i czasowych. Transakcje mogą mieć charakter zewnętrzny (jak np. zakup czy sprzedaż zapasów lub usług), albo wewnętrzny (jak przetworzenie surowców na wyroby gotowe). Zadaniem rachunkowości jest pomiar, ewidencjonowanie i przetwarzanie danych związanych z poszczególnymi transakcjami, a następnie przedstawianie ich w formie sprawozdania finansowego. Warto pamiętać, że nie wszystkie czynniki mające wpływ na przedsiębiorstwo znajdują odzwierciedlenie w transakcjach. Transakcje to jedynie zdarzenia gospodarcze, które księgowy może zmierzyć i ująć w systemie podwójnego zapisu.

Transakcja wieloelementowa

Seria powią- zanych transakcji stanowiących część jednego kontraktu lub przedsięwzięcia (np. gdy na wykonanie umowy składa się wiele elementów). Transakcje wieloelementowe mogą przedstawiać istotne kontrowersje w kwestii ujmowania przychodu. Najbezpieczniejszą metodą ich księgowania jest wstrzymanie ujęcia przychodu do momentu zakończenia wszystkich części transakcji. Jednak podejście takie może zniekształcać prawdziwy obraz sytuacji (patrz metody rozliczania umów długoterminowych). Odwrotnym i równie bezsensownym błędem byłoby przedwczesne ujęcie przychodów. Jaskrawy przykład takiego błędu dała w roku 2000 firma Lucent Technology. Firma ta sprzedała klientowi oprogramowanie komputerowe warte 125 mln USD w zamian za „osłodę” w postaci kredytów i rabatów cenowych od przyszłych zakupów na kwotę 100 mln USD. Mimo iż wartość netto transakcji wyniosła 25 mln USD, Lucent zaksięgował przychód w wysokości 125 mln USD, nie ujmując w ogóle równoważącego zobowiązania w kwocie 100 mln USD (a tym samym zawyżając swój zysk netto). Źródło: „Fortune” (wydanie europejskie), 7 lipca 2003, s. 45.

Transakcje anulujące się (żargon)

Transakcja lub seria transakcji, które wzajemnie się kompensują lub anulują.

Transakcje domniemane (przy ustalaniu podatku dochodowego)

Ponieważ większość władz skarbowych wykazuje ograniczoną tolerancję dla systemów zarządzania zobowiązaniami podatkowymi, mogą one przypisać transakcję, bez względu na to, czy miała ona faktycznie miejsce. Na przykład, w odniesieniu do cen transferowych, władze mogą zignorować zastosowane ceny i zastąpić je cenami bardziej zbliżonymi do wartości rynkowych. Innym przykładem są duże odliczenia odsetek w spółkach ze sztucznie zawyżoną dźwignią finansową. W tym przypadku władze skarbowe mogą również odrzucić pewne odliczenia odsetek, uznając część zadłużenia za faktyczny kapitał własny. Władze skarbowe zwykle uciekają się do przypisania transakcji domniemanych, jeśli podejrzewają podatnika o rażące nadużycia. Patrz również odsetki przypisane.

Transakcje fikcyjne (żargon zawodowy)

Określenie odnoszące się do wszelkich sztucznie sprokurowanych transakcji (np. pożyczek, czy transakcji kupna/sprzedaży) mających na celu stworzenie fałszywego obrazu sytuacji. Typowym przykładem są transakcje powodujące poniesienie strat podlegają- cych odliczeniu od podstawy opodatkowania. Na przykład, w przypadku zaksięgowania pożyczki, z której wpływy obciążone są zastawem w ramach zabezpieczenia spłaty (zob.kompensata), można naliczać koszty odsetkowe niezależnie od tego, że „pożyczkobiorca” nie ma dostępu do środków pieniężnych i że środki te nie są narażone na żadne ryzyko. Zob. także upiększanie wyników.

Transakcje kapitałowe

Transakcje dotyczące aktywów i zobowiązań, które powinny znaleźć odzwierciedlenie w bilansie. Oto kilka typowych przykładów:

• nabycie lub sprzedaż aktywów trwałych,
• zaciągnięcie lub spłata zadłużenia długoterminowego,
• podwyższenie kapitału; wypłata dywidend.

Przeciwieństwem transakcji kapitałowych są transakcje operacyjne, które powinny znaleźć odzwierciedlenie w rachunku zysków i strat. Często jednak różnica między tymi kategoriami jest nieostra. Przykładowo, czy wynikające z działalności operacyjnej zmiany w obrębie kapitału obrotowego są pozycją kapitałową, czy operacyjną? Przedsiębiorstwo może też zaciągnąć dodatkowe krótkoterminowe kredyty bankowe i pożyczki, aby sfinansować zwiększone należności lub (o ile bank wyrazi na to zgodę) nakłady inwestycyjne na aktywa trwałe. Poza tymi nie do końca jasnymi przypadkami, rozróżnienie pomiędzy transakcjami kapitałowymi, a operacyjnymi jest użytecznym pojęcie. Patrz również zestawienie zmian w kapitale własnym.

Transakcje operacyjne

Transakcje odzwierciedlające normalny zakres działalności gospodarczej przedsiębiorstwa, obejmujące przede wszystkim:

• przychody z działalności operacyjnej,
• koszty ponoszone w celu uzyskania przychodu

Przeciwieństwem transakcji operacyjnych są wiążące się z aktywami i pasywami transakcje kapitałowe, których efekty ujmowane są w bilansie. Podstawową kwestią w rachunkowości jest właściwe sklasyfikowanie tych dwóch typów transakcji. Choć zdarza się, że zazębiają się one w obrębie kont kapitału obrotowego, ich rozróżnienie jest użyteczną koncepcją. Patrz również rachunek przepływów pieniężnych i zestawienie zmian w kapitale własnym.

Transakcje walutowe, rozliczanie w rachunkowości

Przy każdej transakcji zakupu lub sprzedaży w walucie obcej istnieje prawodpodobieństwo wystąpienia zysku lub straty z tytułu różnic kursowych, jeżeli między zawarciem transakcji a datą płatności upływa pewien czas (w którym transakcja jest „otwarta”). Komplikacje księgowe dotyczą właśnie ujęcia takiego wynikłego zysku lub straty. Międzynarodowe standardy rachunkowości rozróż- niają dwie podstawowe sytuacje: transakcje niezabezpieczone i transakcje zabezpieczone. Poza tym, w przypadku księgowania transakcji niezabezpieczonych istnieje opcja odroczenia ujęcia zysków/strat do momentu ich realizacji.

A. Transakcje niezabezpieczone

Spółka po prostu może zaakceptować swoje ryzyko i ująć zysk lub stratę w momencie zamknięcia transakcji, w zależności od zmiany kursu waluty. Jeśli spółka podejmie decyzję o zastosowaniu tej metody, transakcje denominowane w walutach obcych należy ująć w następujący sposób:

• Ująć transakcję według obowiązującego kursu wymiany w dacie jej zawarcia
• Ująć zrealizowane różnice kursowe w miesiącu zamknięcia/rozliczenia transakcji.
• Przeliczyć pozycje pieniężne („transakcje otwarte”) według kursu zamknięcia (tj. kursu obowiązującego w dacie bilansowej), aby określić niezrealizowane różnice kursowe.
• Wykazać zrealizowane i niezrealizowane różnice kursowe w rachunku zysków i strat.

Z powyższego wynika, że spółka posiadająca pozycje otwarte faktycznie spekuluje na wahaniach kursu walutowego (tj. akceptuje „ryzyko walutowe”). W związku z tym, wszelkie straty lub zyski powinny być bezzwłocznie uwzględnione w rachunku zysków i strat, nawet jeśli nie są zrealizowane.

Przykład: Firma ze strefy euro zawiera kontrakt na zakup urządzeń o wartości 1 mln USD od dostawcy amerykańskiego dnia 1 grudnia, gdy kurs wymiany EUR/USD wynosi 0,78 (przykładowo). Zgodnie z warunkami transakcji, płatność wymagana jest w ciągu 60 dni. 31 grudnia, na koniec roku, kurs wymiany EUR/USD wynosi 0,75 (tj. euro się umacnia). Do 31 stycznia następnego roku, euro osłabiło się jednak i kurs wymiany wynosi 0,76.

Należy zauważyć, że zmiany kursu nie wpływają na wartość księgową urządzenia. Różnica pomiędzy kosztem historycznym składnika aktywów i jego ceną zakupu to zysk na poziomie 20 tys. EUR (różnica pomiędzy początkowym niezrealizowanym zyskiem w wysokości 30 tys. EUR i zrealizowaną przy zapłacie stratą w wysokości 10 tys. EUR). Inne rodzaje transakcji pieniężnych (np. pożyczki i należności) traktowane są podobnie.

B. Transakcje zabezpieczone

Transakcje walutowe mogą być zabezpieczone na różne sposoby (np. przez zastosowanie lokat lub kredytów w walucie obcej, walutowych kontraktów terminowych, swapów i opcji). Międzynarodowe standardy rachunkowości wprowadzają szereg warunków definiujących „zabezpieczenie księgowe” (tj. zabezpieczenie mające na celu eliminację stwierdzonej niestabilności przez skompensowanie ryzyka pozycji zabezpieczonej instrumentem zabezpieczającym):

• Instrument finansowy spełnia funkcję zabezpieczenia od samego początku,
• Pozycja zabezpieczona została wskazana w tym samym momencie,
• Oczekuje się, że zabezpieczenie będzie „skuteczne” tj. pomiędzy pozycją zabezpieczaną i instrumentem istnieć będzie silna korelacja odwrotna).

Międzynarodowe standardy rachunkowości typowo wymagają wykazywania zabezpieczeń w wartości godziwej, z uwzględnieniem zmian w rachunku zysków i strat. W przypadku pozycji zabezpieczanych, które wykazuje się po koszcie, zabezpieczenie księgowe pozwala by zmiany wartości godziwej obeszły rachunek zysków i strat i trafiły do kapitału rezerwowego.

Przykład: Powszechnym sposobem zabezpieczania transakcji walutowych jest wykorzystanie walutowego rynku terminowego. Firma może zamknąć swój kurs walutowy z góry, zawierając kontrakt na przykład z bankiem. Kurs terminowy wykorzystuje się do pomiaru i rejestracji waluty zakontraktowanej z góry. Wszelkie różnice pomiędzy kursem natychmiastowym a terminowym ujmuje się w dochodzie lub koszcie odsetkowym w okresie obowiązywania kontraktu. Załóżmy, że sytuacja jest taka sama jak powyżej, ale aby uchronić się przed spadkiem wartości euro, nabywca zawarł z bankiem kontrakt na nabycie 1 mln USD od banku, według dwumiesięcznego kursu terminowego EUR/USD na poziomie 0,79 (przykładowo).

W tabeli poniżej przedstawiono zapisy sumaryczne. W ramach kontraktu terminowego z bankiem, firma wykazuje zarówno zobowiązanie w kwocie 790 tys. EUR, jak i należność w wysokości 1 mln USD (ujęte w formie wzmianki w jej księgach). Zysków ani strat kursowych nie ma z dwóch przyczyn. Po pierwsze, dokonując terminowego zakupu USD, nabywca skutecznie zamknął pozycję otwartą. Po drugie, biorąc pod uwagę kurs natychmiastowy na 31 stycznia wynoszący 0,760, strata 30 tys. EUR na należnościach dolarowych od banku zostanie skompensowana zyskiem w wysokości 30 tys. EUR na zobowiązaniach firmy.

C. Ujęcie odroczone

Odmianą ujęcia transakcji niezabezpieczonej jest odroczenie niezrealizowanych zysków lub strat do momentu rozliczenia płatności, i ujęcie w tym momencie ostatecznego zysku lub straty netto w rachunku zysków i strat. W międzyczasie, rachunku zysków i strat nie zaśmiecają żadne pozycje, które mogą w każdej chwili ulec odwróceniu. Metoda ta jest niezgodna z międzynarodowymi standardami rachunkowości, ale firmy czasem ją stosują.

Z definicji, pozycje niepieniężne (takie jak aktywa trwałe), które nie wiążą się z przepływami środków pieniężnych, nie są „transakcjami”. W związku z tym, ich wartość bilansowa w walucie krajowej jest wartością uzyskaną z przeliczenia ceny zakupu (tj. kosztu historycznego) w dacie zakupu po kursie historycznym. W przypadku sprzedaży takich aktywów, zyski lub straty kursowe zostaną ujęte jako część rozliczenia transakcji sprzedaży składnika aktywów.

Transakcje zabezpieczające, rozliczanie w rachunkowości

Zasady uznawania, pomiaru i ujawniania transakcji zabezpieczających określone przez standardy rachunkowości. Księgowe ujęcie transakcji zabezpieczających jest próbą odzwierciedlenia ich ekonomicznego celu. W konsekwencji, rozliczanie instrumentu finansowego stanowiącego zabezpieczenie musi być powiązane z rozliczaniem przedmiotu zabezpieczenia. Normalne zasady dotyczące instrumentów finansowych (wykazywanych zwykle według wartości godziwej) podlegają więc modyfikacji, jeżeli instrumenty te wykorzystywane są jako zabezpieczenie. W przeciwnym razie, stosowanie transakcji zabezpieczających mogłoby zniekształcić sprawozdania finansowe. Klasyczny przykład to aktualizacja do wartości rynkowej w przypadku instrumentu finansowego zabezpieczającego pozycję wykazywaną po koszcie historycznym. Choć zabezpieczenie to mogłoby być jak najbardziej racjonalne, rachunkowość odzwierciedliłaby zwiększone wahania kwoty zysku. (Z tego powodu specyficzne rozliczanie transakcji zabezpieczających jest mniej konieczne, im więcej w bilansie wartości godziwych). W przypadku, gdy przedmiotem zabezpieczenia jest pozycja bilansowa (zabezpieczenie wartości godziwej), zasady dotyczące transakcji zabezpieczających nakazują odraczać uznawanie w rachunku zysków i strat wszelkich niezrealizowanych zysków lub strat związanych z zabezpieczającym instrumentem finansowym. Wartości te przenoszone są w czasie jako pozycje bilansowe, a następnie ujęte jako korekty wartości przedmiotu zabezpieczenia w momencie realizacji w rachunku zysków i strat. W podobny sposób traktuje się zabezpieczenia transakcji, czyli przepływu środków pieniężnych. Przykładowo, płatności dokonywane i otrzymywane na podstawie swapu procentowego traktowane są jako korekty do pozycji odsetki (a więc przepływ środków pienięż- nych związany z instrumentem finansowym nie jest wykazywany jako odrębna pozycja). Choć cele transakcji zabezpieczających są same w sobie jest nieszkodliwe, rezultaty ich stosowania mogą być dla użytkowników sprawozdań finansowych mylące (dlaczego wyniki przedsiębiorstwa odbiegają od przeciętnych wyników rynkowych?) lub nawet alarmujące (czy nie kryje się za tym spekulacja?!). W przypadku zabezpieczania się przy pomocy instrumentów finansowych, użytkownicy sprawozdań powinni widzieć zwią- zek między instrumentami wykazanymi w pozycjach pozabilansowych, a odpowiadającymi im przedmiotami (pozycjami) zabezpieczenia w bilansie lub rachunku zysków i strat. Powstaje więc pytanie, czy zyski lub straty związane z korzystaniem z instrumentów finansowych powinny zostać wyodrębnione (co sygnalizowałoby ich istnienie), czy też powinny zawierać się w wartości przedmiotu zabezpieczenia (co byłoby zgodne z faktycznym ekonomicznym celem zabezpieczenia). Z problemem zabezpieczania się przed ryzykiem wiąże się szereg innych zagadnień – jak wycena instrumentów finansowych, ujawnianie związanych z nimi warunków umownych i oszacowanie ryzyka kredytowego. Kwestią istotną jest także istnienie w przedsiębiorstwie odpowiedniego systemu kontroli wewnętrznej, który w sposób racjonalny zarządzałby stosowaniem zabezpieczeń. Rozliczanie transakcji zabezpieczających jest rzeczą złożoną (ujawnianie zabezpieczeń w informacji dodatkowej może być niezwykle obszerne). Bywa ono również kontrowersyjne (za przykład podać można amerykańskie Standardy Rachunkowości Finansowej nr 133 i nr 138 (któremu nr 133 jest podporządkowany!) w porównaniu z MSR nr 32 i 39). Kontrowersje takie są typowym odzwierciedleniem próby nadążenia rachunkowości za innowacjami finansowymi. Obecnie, z powodu szeregu przypadków dotkliwych strat poniesionych przez przedsiębiorstwa na handlu instrumentami pochodnymi, problemy związane z księgowym ujęciem metod zabezpieczania się przed ryzykiem są przedmiotem szczególnej uwagi.

Transakcje ze spółkami powiązanymi kapitałowo

Transakcje zawierane w ramach spółki holdingowej, wewnątrz grupy, pomiędzy dwoma podmiotami mającymi wspólnych wła- ścicieli, lub pomiędzy inwestorem a przedmiotem inwestycji. Tak jak relacje rodzinne rodzą czasem komplikacje, podobnie powiązania kapitałowe wiążą się z różnymi problemami księgowymi. W przypadku sprawozdań nieskonsolidowanych, salda nierozliczone na koniec roku i zawarte w ciągu roku transakcje z podmiotami powiązanymi muszą być ujawnione oddzielnie, ponieważ transakcje te nie zostały zawarte na warunkach rynkowych i tym samym nie odzwierciedlają wymiany prawdziwych wartości rynkowych. W przypadku sprawozdań skonsolidowanych, wymaga się eliminacji, jak również ujawnienia sald i transakcji ze spółkami powiązanymi kapitałowo (patrz korekty eliminacyjne), ponieważ zgodnie z koncepcją realizacji, zyski można ująć wyłącznie przy sprzedaży stronie zewnętrznej. Jeśli transakcja wiąże się z wymianą walut, eliminacja dotyczy sald, ale nie prawdopodobnych zysków lub strat kursowych mogących wystąpić w momencie płatności. Implikacje podatkowe mają również ceny transferowe i podatek odroczony (ponieważ nierozliczone zyski spółki zależnej zwykle nie podlegają opodatkowaniu do momentu wypłaty w formie dywidendy). W większości krajów prawo spółek nakłada ograniczenia prawne na pożyczki w ramach grupy kapitałowej. W szczególności, zwykle konieczne jest zapewnienie wynagrodzenia za pożyczkę (np. w postaci środków pieniężnych, lub płatno- ści w naturze odzwierciedlającej wartość godziwą), aby potwierdzić, że pożyczka nie jest de facto dywidendą.

Transakcje ze stronami powiązanymi

Transakcje z podmiotami, w których osoba podejmująca decyzję o transakcji posiada pewne powiązania, mogące mieć wpływ na ustalone w umowie warunki oraz cenę. Sytuacja taka jest przeciwieństwem transakcji na warunkach rynkowych, gdzie bezosobowy rynek zapewnia bezstronność stosunków handlowych. Z uwagi na problem konfliktu w stosunkach agencyjnych, transakcje ze stronami powiązanymi rodzą niebezpieczeństwo, że powiększanie majątku akcjonariuszy może zostać zastąpione dążeniem do zapewnienia komuś niezasłużonych korzyści. Same w sobie transakcje takie mogą nie stanowić problemu – przykładowo, w obrębie jednostki dominującej różne jednostki zależne mogą prowadzić między sobą obrót po ustalonych cenach transferowych. Niebezpieczeństwo polega jednak na tym, że transakcje ze stronami powiązanymi zaciemniają obraz działalności przedsiębiorstwa, w związku z czym większość standardów rachunkowości wymaga pełnego i rzetelnego ich ujawnienia w informacji dodatkowej.