Głęboka recesja
W 2009 r. Europa pogrążyła się w najgłębszej recesji od końca II wojny światowej. PKB spadło o 4 proc., a produkcja przemysłowa – o 20 proc., do poziomu z lat 90. Po dwóch latach wzrostu gospodarczego w 2012 r. UE weszła z powrotem w fazę recesji. W 2013 r. średnia stopa bezrobocia w strefie euro osiągnęła poziom 12 proc. W niektórych krajach odsetek bezrobotnych, zwłaszcza wśród młodych ludzi, jest dużo wyższy. Wychodzenie z takiej recesji to powolny proces. Upłynie trochę czasu, zanim wszystkie 28 krajów UE powróci do poziomu produkcji sprzed kryzysu.
Kryzys zadłużenia
Recesja sprawiła, że wiele rządów europejskich znalazło się w potrzasku między kurczącymi się dochodami z podatków a rosnącymi kosztami pomocy publicznej, w tym dla sektora finansowego. W konsekwencji sytuacja finansów publicznych w prawie wszystkich krajach europejskich uległa znacznemu pogorszeniu. Do końca 2012 r. dług publiczny w strefie euro wzrósł do 92,7 proc. PKB (z 66 proc. w 2007 r.).
Euro łagodzi skutki kryzysu
W przeszłości zawirowania na rynkach walutowych skutkowały nagłymi, dużymi wahaniami kursów wymiany walut i poziomu stóp procentowych. Zakłócało to w poważnym stopniu funkcjonowanie gospodarek europejskich. Dzięki wspólnej walucie poszczególne kraje strefy euro nie muszą martwić się o zmiany kursów walut. Ta stabilność uspokaja też przedsiębiorstwa i konsumentów. nie bez znaczenia jest również zdolność EBC do szybkiego działania we współpracy z innymi bankami centralnymi, która pomaga w utrzymywaniu równowagi całego międzynarodowego systemu walutowego.
„Kryzys finansowy wywarł efekt katalityczny. Pokazał nam, jak bardzo staliśmy się współzależni. Dotyczy to oczywiście krajów strefy euro, ale także państw spoza niej. Deficyt w Grecji, kryzys bankowy w Irlandii czy recesja w krajach bałtyckich mają wpływ na wszystkie kraje sąsiednie i na gospodarkę wszystkich krajów Unii. Odkryliśmy, że nasza finansowa współzależność jest silniejsza niż integracja gospodarcza oraz dużo silniejsza niż integracja polityczna”.
Przyczyny kryzysu zadłużenia w Europie
Przed przystąpieniem do strefy euro wszystkie kandydujące do niej państwa członkowskie muszą spełnić surowe kryteria gospodarcze i monetarne (tak zwane kryteria z Maastricht). Zamysłem leżącym u podstaw UGW było to, że wprowadzenie waluty euro powinno skutkować konwergencją gospodarczą między państwami członkowskimi, co ma pomóc zrealizować wspólny cel, jakim jest stabilna waluta i gospodarka. jednak w ciągu ostatniej dekady wewnątrz strefy euro kumulowały się zakłócenia równowagi makroekonomicznej i budżetowej.
Zakłócenia te wynikały w dużej mierze z różnic w konkurencyjności. W okresie dziesięciu lat poprzedzających kryzys niektóre państwa europejskie zwiększyły swoją konkurencyjność cenową i kosztową, podczas gdy konkurencyjność innych spadła. Różnice te doprowadziły do nawarstwienia się zakłóceń równowagi makroekonomicznej, takich jak poważne deficyty obrotów bieżących czy, w niektórych krajach, wysoki poziom zadłużenia zagranicznego. Zakłócenia te, w połączeniu z pogorszeniem perspektyw wzrostu, pozostawiły na rynkach finansowych wrażenie, że niektóre państwa członkowskie mogą mieć trudności ze spłatą swojego długu publicznego i zachowaniem stabilności finansów publicznych w dłuższej perspektywie. To z kolei było źródłem tak zwanego kryzysu zadłużenia.
Kryzys ujawnił szereg wad unijnego systemu zarządzania gospodarczego:
- Zbytnie skupienie uwagi na poziomie deficytu budżetowego: monitorowanie stanu finansów publicznych w państwach członkowskich było skoncentrowane wokół rocznych sald budżetowych i w niewystarczającym stopniu uwzględniało łączną wysokość długu publicznego. Szereg krajów, które spełniały unijne wymogi, odnotowując niskie deficyty budżetowe, a nawet nadwyżki, wpadło mimo to w tarapaty finansowe w trakcie światowego kryzysu finansowego w związku z wysokim poziomem zadłużenia. Konieczne stało się zatem dokładniejsze monitorowanie również tego wskaźnika.
- Brak nadzoru nad konkurencyjnością i zakłóceniami równowagi makroekonomicznej: w ramach nadzoru nad gospodarkami państw członkowskich zwracano niedostateczną uwagę na spadek konkurencyjności i wzrost akcji kredytowej, podczas gdy czynniki te prowadziły do narastania zadłużenia w sektorze prywatnym, osłabienia instytucji finansowych oraz przegrzania na rynkach nieruchomości.
- Słabe egzekwowanie przepisów: państwa strefy euro, które nie stosowały się do przyjętych zasad, nie były zmotywowane do poprawy. Konieczny był surowszy i bardziej wiarygodny mechanizm sankcji.
- Powolne procesy decyzyjne: zbyt często słabości instytucjonalne prowadziły do tego, że trudne decyzje w sprawie niepokojącego rozwoju sytuacji makroekonomicznej były odkładane na później.
- Finansowanie w sytuacjach kryzysowych: w chwili wybuchu kryzysu nie istniały żadne mechanizmy pozwalające na udzielenie wsparcia finansowego krajom strefy euro, które nagle znalazły się w tarapatach finansowych. Wsparcie finansowe było potrzebne nie tylko, aby rozwiązać problemy niektórych krajów, ale także aby ochronić przed skutkami tych problemów inne zagrożone kraje.
Mechanizmy ratunkowe przed kryzysem w Europie
W konsekwencji Grecja, a następnie również Irlandia, Portugalia i Cypr ostatecznie utraciły możliwość pozyskiwania na rynkach finansowych kredytu po rozsądnej cenie. Unia zmuszona była interweniować, co doprowadziło do ustanowienia mechanizmu postępowania w sytuacji kryzysowej oraz instrumentów stabilizacji finansowej.
Wsparcie finansowe ze strony UE
- Europejski Instrument Stabilności Finansowej: jego rola polega na zarządzaniu programami wsparcia finansowego dla krajów strefy euro wcześniej uzgodnionymi w ramach Europejskiego Mechanizmu Stabilności. W tym celu pożycza środki na rynkach finansowych gwarantowane przez kraje strefy euro.
- Europejski mechanizm stabilizacji finansowej: udziela wsparcia finansowego państwom członkowskim UE znajdującym się w tarapatach. Komisja jest upoważniona do zaciągania w imieniu UE na rynkach finansowych pożyczek, które są objęte dorozumianą gwarancją budżetową.
- Europejski Mechanizm Stabilności: trwały mechanizm pomocy finansowej, który funkcjonuje od października 2012 r. Został ustanowiony w traktacie międzyrządowym na mocy międzynarodowego prawa publicznego.
Działania Unii Europejskiej…
Celem unii gospodarczej i walutowej (UGW) oraz wprowadzenia euro jest umożliwienie lepszego funkcjonowania europejskiej gospodarki, tworzenie nowych miejsc pracy i zapewnienie Europejczykom lepszych warunków życia. Euro nie jest tylko techniczną umową walutową, lecz także symbolem determinacji w dążeniu do współpracy w duchu solidarności.
Samo euro nie jest w stanie zapewnić stabilności gospodarczej i wzrostu gospodarczego. Cele te można przede wszystkim osiągnąć poprzez należyte zarządzanie gospodarką strefy euro zgodnie z zasadami Traktatu UE oraz tzw. europejskiego semestru i paktu stabilności i wzrostu.
…w obszarze polityki budżetowej
Głównym filarem stabilności i dyscypliny budżetowej w UGW jest pakt stabilności i wzrostu. Wyzwania, które pojawiły się w trakcie kryzysu, narzucają konieczność obszernego i zdecydowanego zaostrzenia zasad stosowania paktu. aby uniknąć powtórzenia się kryzysu, zaproponowano pakiet przepisów dotyczących zarządzania gospodarczego (tzw. sześciopak i dwupak), które pozwolą zagwarantować, że wszystkie państwa będą się trzymać wspólnie uzgodnionych reguł.
…w obszarze polityki makroekonomicznej
Oprócz zaostrzenia przepisów budżetowych UE ustanowiła nowe ramy monitorowania i szybkiego korygowania zakłóceń równowagi makroekonomicznej. Ich celem jest rozwiązanie ewentualnych problemów, związanych np. z bańkami na rynkach aktywów i pogarszającą się konkurencyjnością, zanim staną się one zagrożeniem dla stabilności danego państwa członkowskiego, strefy euro bądź całej UE.
Regularnie kontroluje się zatem szereg wskaźników związanych z potencjalnymi zakłóceniami równowagi makroekonomicznej w takich obszarach, jak koszty pracy, ceny nieruchomości czy bezrobocie. Sytuacja w państwach UE, w których odnotowano potencjalnie niepokojące tendencje, jest poddawana dogłębnej analizie. jeżeli okaże się, że wystąpiły zakłócenia równowagi, dane państwo zostaje wezwane do podjęcia działań mających zapobiec dalszemu pogorszeniu sytuacji. W przypadku stwierdzenia nad miernego zakłócenia dane państwo musi podjąć działania korygujące. W przypadku państw strefy euro egzekwowanie tych zasad ułatwia mechanizm sankcji.
…na rzecz wzrostu gospodarczego
Strategia „Europa 2020” wyznacza kierunki działań podejmowanych przez UE na rzecz osiągnięcia w bieżącej dekadzie inteligentnego, trwałego i sprzyjającego włączeniu społecznemu wzrostu gospodarczego. Te trzy wzmacniające się nawzajem priorytety mają ułatwić państwom członkowskim osiągnięcie wysokiego poziomu zatrudnienia, wydajności i spójności społecznej.
aby zmierzyć postępy w tym zakresie, UE wyznaczyła pięć ambitnych wartości docelowych – w obszarach zatrudnienia, innowacji, edukacji, spójności społecznej oraz klimatu i energii – które należy osiągnąć do 2020 r. Każdy kraj przyjął własne krajowe wartości docelowe w każdym z tych obszarów. Działania na poziomie Unii i poszczególnych krajów oraz fundusze strukturalne mają pomóc w ich osiągnięciu.
…w zakresie reform gospodarzych
Europejski semestr to okres koordynacji polityki na szczeblu UE (w pierwszej połowie roku), w trakcie którego państwa UE mają możliwość przyjrzenia się wzajemnie swojej polityce gospodarczej i budżetowej, zanim zostanie ona wdrożona. Pod koniec tego okresu UE sporządza zalecenia dotyczące reform dla poszczególnych państw członkowskich. Ich wdrażanie jest monitorowane przez cały rok. Kraje strefy euro muszą przygotować projekt budżetu na kolejny rok do 15 października, tak aby Komisja mogła dokonać oceny jego zgodności z ustalonymi wymaganiami.
…i w obszarze instytucjonalnym
Dotychczasowe doświadczenia z UGW pokazały, że solidne zasady polityki gospodarczej ujęte w formę przepisów prawa są niewystarczające – liczą się tylko działania. Dlatego też stworzono
struktury umożliwiające podejmowanie – na podstawie jednoznacznych faktów i niezależnych analiz – szybkich i bardziej rygorystycznych decyzji. Te nowe struktury obejmują regularne szczyty państw strefy euro oraz zwiększone wsparcie dla przewodniczącego Eurogrupy ze strony stałego komitetu (Grupa Robocza Eurogrupy) ze stałym przewodniczącym z siedzibą w Brukseli. Ich uzupełnienie stanowi wzmocniona rola Parlamentu Europejskiego.
