Kontrola (nad inną jednostką)
Możliwość sprawowania kontroli nad odrębną jednostką prawną ogólnie oznacza możliwość kierowania jej strategią, działalnością operacyjną i wyborem kadry zarządzającej. Jest to prawo o charakterze majątkowym, wynikające głównie (choć nie wyłącznie) z posiadania akcji uprawniających do głosowania. Jeżeli akcje znajdują się w rękach wielu akcjonariuszy, kontrola wyraża się poprzez przepisy prawa spółek, dające posiadaczom praw głosu władzę proporcjonalną do wielkości ich udziału. Jeśli akcjonariusz posiada znaczny udział (określany zwykle na poziomie 20–50%), przysługują mu prawa akcjonariuszy mniejszościowych (np. prawo do reprezentacji w radzie nadzorczej). Jeśli akcjonariusz posiada ponad 50% praw głosu, może sprawować nad spółką absolutną kontrolę, pod warunkiem przestrzegania praw akcjonariuszy mniejszościowych. Zgodnie z zasadą nadrzędności treści ekonomicznej nad formą prawną, kontrola sugeruje, że tak naprawdę istnieje jedna jednostka gospodarcza, pomimo istniejących odrębności prawnych. Obie jednostki powinny więc być konsolidowane, albo metodą praw własności (przy udziale wynoszącym 20–50%), albo metodą „pozycja po pozycji” (przy udziale wynoszącym ponad 50%). Choć w większości przypadków do ustalenia kontroli wystarcza samo kryterium posiadanych praw własności, międzynarodowe standardy rachunkowości rozszerzają definicję kontroli włączając do niej również prawa pośrednie. Takie prawa mogą wynikać z warunków umownych (jak np. prawo do zarządzania działalnością operacyjną, do powoływania władz spółki lub do występowania w roli pełnomocnka innych akcjonariuszy), w tym warunków dotyczących podmiotów specjalnego przeznaczenia. Rozszerzenie definicji kontroli spowodowane było tendencją do ukrywania pewnych pozycji, w szczególności zobowiązań, w jednostkach prawnych nie podlegających konsolidacji z faktycznym właścicielem.
Kontrola (ograniczenie) kosztów
Podejmowane przez zarząd starania mające na celu ograniczenie kosztów operacyjnych do niezbędnego minimum. Ponieważ koszty bezpośrednie często w mniejszym stopniu zależą od podejmowanych decyzji, ograniczanie kosztów skupia się przede wszystkim na kosztach pośrednich, czyli kosztach ogólnych przedsiębiorstwa – obejmujących wynagrodzenie kierownictwa wyższego szczebla, reklamę, szkolenia pracowników itp. Ograniczenie tych kosztów na krótką metę nie ma wpływu na działalność operacyjną. Jednak na dłuższą metę nadmierna oszczędność może mieć szkodliwe skutki, jeżeli doprowadzi do zmniejszenia przychodów. Powiedzenie „oszczędza pensy, a traci funty” przypomina, że również w oszczędzaniu należy przyjąć odpowiednią perspektywę.
Kontrola podatkowa
Kontrola prowadzona przez urzędy odpowiedzialne za podatek dochodowy lub VAT, rzekomo w celu sprawdzenia prawidłowości wypełnienia deklaracji na podatek dochodowy. W rzeczywistości jest to raczej poszukiwanie niezadeklarowanego dochodu (lub kosztów nielegalnie odliczonych od przychodu) u podmiotów podejrzewanych o uchylanie się od zobowiązań podatkowych. Ponieważ pobór podatku odbywa się przede wszystkim „na słowo”, rządy muszą „trzymać podatników w ryzach” za pomocą okresowych kontroli (jak to powiadał prezydent Reagan o kontroli zbrojeń: „Ufaj, ale kontroluj”). Niestety, praktykowane przez niektórych kontrolerów podatkowych podejście „winny, dopóki nie udowodni niewinności” może – w najlepszym wypadku – zmienić kontrolę w grę (jeśli jesteśmy niewinni), a w najgorszym – w makabryczne przeżycie (jeśli mamy coś na sumieniu).
Kontrola wewnętrzna
Podejmowane w różnych dziedzinach działalności gospodarczej świadome i systematyczne działania mające na celu zapobieganie błędom, łamaniu procedur, podejrzanym interesom oraz oszustwom. Metodyczne zmierzanie do osiągnięcia założonych celów jest istotne w każdej dziedzinie życia. Jak mówi nam Biblia: „Miastem odkrytym, bez murów, jest człowiek nieopanowany* .” (Księga przysłów 25:28). Kontrola wewnętrzna obejmuje odpowiednie rozplanowanie schematu przedsię- biorstwa oraz zastosowanie środków służących ochronie aktywów, weryfikacji rzetelno- ści danych księgowych, promowaniu wydajności operacyjnej i zapewnianiu przestrzegania polityki zarządu. Typowe mechanizmy kontroli wewnętrznej obejmują:
- konsekwentne stosowanie jasnych, ściśle określonych pisemnych procedur
- ewidencjonowanie wszystkich transakcji i prowadzenie pełnej, łatwo dostępnej dokumentacji – czyli zapewnienie tzw. śladu rewizyjnego
- podział obowiązków (zwłaszcza między obsługą transakcji, a ich księgowaniem, albo oddzielenie funkcji obsługi klientów od zaplecza administracyjno-księgowego)
- nadzór lub „powtórne sprawdzanie”; zatwierdzanie wszystkich większych transakcji
- okresowa rotacja stanowisk (łącznie z obowiązkowymi urlopami) w celu uniknięcia uzależnienia się od określonych pracowników
- schemat organizacyjny z jasno określoną hierarchią i zakresem odpowiedzialności
- uzyskiwanie od klientów niezależnego potwierdzenia transakcji
- procedury bilansowania i uzgadniania stanu kont
- korzystanie z działu audytu wewnętrznego w celu sprawdzania przestrzegania mechanizmów kontrolnych
W ramach ogólnie przyjętych standardów badania sprawozdań finansowych, biegli rewidenci oceniają efektywność mechanizmów kontroli wewnętrznej. Od stopnia pokładanego w niej zaufania zależy jak dokładnie weryfikowane będą transakcje przedsię- biorstwa przy użyciu testów wiarygodności. Ponieważ należyta kontrola wewnętrzna jest ściśle związana z rzetelnością sprawozdawczości finansowej, stanowi ona również przedmiot zainteresowania organów nadzorujących przestrzeganie standardów rachunkowości. Przykładowo, Ustawa Sarbanes-Oxley skupia się na zapewnieniu nale- żytej kontroli wewnętrznej (patrz Artykuł 404).
